Στήν πίστη ὁ νοῦς δέν χάνεται· ἁπλῶς ὑπερκεράζεται. Μπορεῖ νά φθάσει καί νά ἐξαντλήσει τά ὅριά του, τά ὁποῖα δέν μπορεῖ νά ξεπεράσει, μιά καί δέν ἔχει τή δυνατότητα νά εἰσχωρήσει στό φύσει ἀχανές καί ἀπεριόριστο. Τό ἔργο αὐτό –ὅπως εἴπαμε– εἶναι ἔργο τῆς πίστεως. ῾Ο λόγος ἁπλῶς ἀκολουθεῖ στή μυστική ἀνάβαση. Χωρίς ἄρθρωση καί φωνή ἐναρμονίζεται στόν ὑψωτικό τῆς καρδίας μετεωρισμό. Τά πρωτεῖα στή διαδικασία αὐτή ἔχει ἡ καρδία, πού αἰσθάνεται πέρα ἀπό τό λόγο, ἔχει διαίσθηση αὐτοῦ πού δέν ὑποπίπτει ἄμεσα στή φυσική τοῦ ἀνθρώπου διάνοια. ῾Ο νοῦς ὅμως ἀπό τή μεριά του, ὡς διάνοια φυσική, μπορεῖ νά ἐνταχθεῖ στή γενικώτερη μεταχάλκευση τῆς φύσεως, πού εἶναι ἡ βασική ὄψη τῆς λυτρώσεως. Μπορεῖ, καταλαμπόμενος ἀπό τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, νά γίνει νοῦς μυστηριακός, «νοῦς Χριστοῦ»32, νά κρίνει καί νά ἀνακρίνει τά πάντα. Στήν κατάσταση αὐτή ὁ λόγος κουφίζεται ἀπό τά φυσικά του δεσμά, μεταχαλκεύεται στήν ποιότητα τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ, γίνεται «λόγος πίστεως», θεοποιούμενος στήν ἀκτῖνα τῆς ὑπέρτατης θείας δωρεᾶς. ῾Ο νοῦς ἐλλάμπεται τότε καί βλέπει μέ τά μάτια τῆς ψυχῆς τό ἄκτιστο φῶς τοῦ Χριστοῦ, πού εἶναι ἀθέατο στούς φυσικούς τοῦ σώματος ὀφθαλμούς.

Καί δυό τελευταῖα λόγια ὅσον ἀφορᾶ στή σχέση τοῦ φυσικοῦ ἀνθρώπινου λόγου μέ τίς δογματικές τῆς πίστεως ἀλήθειες. Οἱ ἀλήθειες αὐτές στό διδακτικό ἔργο τῆς ᾿Εκκλησίας πρέπει νά λάβουν μορφήν «ἐπιστημονικήν», ὄχι βέβαια μέ τήν ἔννοια τῆς αὐστηρῆς ἐπιστημονικῆς ἀλήθειας, πού, ἀναφερόμενη στίς φυσικές ἀλήθειες, καμιά ἤ ἐλάχιστη θέση μπορεῖ νά ἔχει στόν ὑπερφυσικό λόγο τοῦ Θεοῦ, ἀλλά μέ τήν ἔννοια μιᾶς συστηματικῆς καί λογικῶς διαρθρωμένης ἐκφορᾶς, ὥστε νά καταστεῖ εὐχερέστερη ἡ προσέγγισή τους ἀπό τῆς πλευρᾶς τοῦ πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας. ῾Ο λόγος, δουλεύοντας πάντοτε στό ἔδαφος τῆς ἀποκαλυμμένης θείας ἀλήθειας, θά διαθέσει ὅλη τή γνωστική του δύναμη, ὅλο τό περιεχόμενο τῶν γνώσεών του, ὅλη τήν τεχνική τῆς ἐπιστημοσύνης του γιά νά μελετήσει τή φανερωμένη θείαν ἀλήθεια σ᾿ ὅλες τίς πτυχές τῆς οὐσίας της· θά μελετήσει τά δόγματα καί σάν σύνολο καί σάν ἐπί μέρους ἀλήθειες, θά συγκρίνει τίς μεταξύ τους σχέσεις καί θά μορφώσει μία κατά τό δυνατόν ἀπηκριβωμένη συνθετικήν εἰκόνα, ἡ ὁποία δέν θά ἐξηγεῖ μέν καί δέν θά κάνει ἀναγκαίως ἀποδεκτή τήν οὐσία τῶν δογμάτων, θά διευκολύνει ὅμως σημαντικῶς τήν πρόσληψή τους ἀπό τήν πιστεύουσα συνείδηση τοῦ πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας. Παράλληλα, ἐπειδή οἱ δογματικές τῆς πίστεως ἀλήθειες ἀνέκαθεν ὑπῆρξαν ἀντικείμενο αἱρετικῆς στρεβλώσεως καί πλάνης, ἡ ᾿Εκκλησία ἔχει ὑποχρέωση νά ὑπερασπίζεται τά δόγματά της προσβαλλόμενα. Θά πράξει δέ τοῦτο ἀντιμετωπίζοντας τούς αἱρετικούς στό δικό τους ἔδαφος καί χρησιμοποιώντας τό θεολογικό ἐπιστημονικό λόγο της. Τό ἔργο αὐτό τόσο στή θετική ὅσο καί στήν ἀρνητική του ἀναφορά, βλέπουμε ἀποτυπούμενο στίς οἰκουμενικές συνόδους τῆς ᾿Εκκλησίας, πού σάν κύριο στόχο τους εἶχαν σέ πρῶτο πλάνο τήν ἀπόκρουση τῶν αἱρέσεων καί σέ δεύτερο τή θετική ἔκθεση τοῦ περιεχομένου τῆς χριστιανικῆς πίστεως. Εἶναι ἐνδεικτικό ὅτι οἱ ἅγιοι συνοδικοί διά νά ἐπιτελέσουν τό ἔργο τους δέν στηρίζονταν μόνον στίς πηγές τῆς θείας ἀποκαλύψεως, ἀλλά προσέφευγαν καί στήν ἐπιστήμη τῆς ἐποχῆς (κυρίως τή φιλοσοφία, ἀπό τήν ὁποίαν ἔπαιρναν ἔννοιες, μορφές καί σχήματα λόγου διάφορα) καί χρησιμοποιοῦσαν καί λογικά ἐπιχειρήματα διά νά κατοχυρώσουν ὅσο μποροῦσαν τήν πίστη τους, ἀποκρούοντας τήν αἱρετική κακοδοξία καί στρέβλωση.

῾Ο ὀρθός λόγος, τέλος, στήν προσπάθειά του νά δικαιώσει τήν πίστη στήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, διατυπώνει καί διάφορους συλλογισμούς, μία σειρά λογικῶν ἐπιχειρημάτων, τά ὁποῖα φυσικά δέν ἔχουν ἀποδεικτικήν ἐπιστημονικήν ἰσχύ, ἀλλ᾿ εἶναι ἁπλοί λογικοφανεῖς συλλογισμοί, οἱ ὁποῖοι, ὑπάρχουσαν τήν πίστη στήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, τήν ἀποφαίνουν καί λογικῶς δυνατήν. Οἱ συλλογισμοί αὐτοί δέν εἶναι ἀποδείξεις, ἀλλ᾿ ἐνδείξεις περί τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. Δέν καθιστοῦν τήν πίστη λογικῶς ἀναγκαίαν, ὅπως λογικά ἀναγκαῖες εἶναι γενικά οἱ ἐπιστημονικές ἀλήθειες. Εἶναι δεῖκτες μᾶλλον πορείας πού κατευθύνουν τόν καλοπροαίρετο μελετητή στό δρόμο συναντήσεως τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος σέ κάθε περίπτωση παραμένει ἐξωτερικά κρυμμένος καί ἀθέατος. Δέν ἀποδεικνύουν μέν τήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ, ἐμφαίνουν ὅμως αὐτήν καί λογικῶς δυνατήν ἤ τουλάχιστον ὄχι λογικῶς ἀπαράδεκτη. Εἶναι συνήθως σοφίσματα μέ περιορισμένην ἀποδεικτικήν ἰσχύ. Γι᾿ αὐτόν φυσικά πού πιστεύει στήν ὕπαρξη τοῦ Θεοῦ καί τήν ζεῖ ἐνδόμυχα στήν ψυχή του, εἶναι συλλογισμοί περιττοί καί ἄχρηστοι· ὅπως περιττοί καί ἄχρηστοι εἶναι καί γιά τόν ἄπιστο, ὁ ὁποῖος, προκατειλημμένος στήν ψυχή του καί μή ἔχοντας καμιά ἐσωτερική ἐπαφή μέ τή δημιουργική τῶν πάντων ἀρχή, δέν πείθεται καί μέ τούς πιό ἰσχυρούς περί τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ συλλογισμούς καί μέ τά πλέον λογικοφανῆ ἐπιχειρήματα, μοιάζοντας μέ τόν τυφλό ἐκεῖνο πού κλεισμένος στό σύμφυτο σκοτάδι του, ἀρνεῖται πεισματικά τό φῶς. ᾿Αξίαν ἔχουν οἱ ἐνδείξεις μονάχα γιά κείνους πού ἔχουν ἀσθενῆ καί κυμαινόμενη τήν πίστη, οἱ ὁποῖοι, ἀκούοντες τά ἐπιχειρήματα αὐτά, εἶναι ἐνδεχόμενο νά σταθεροποιηθοῦν στήν πίστη τους ἤ καί νά ὀχυρωθοῦν ἐνάντια στίς ἐπιθέσεις τῆς ἀθεΐας καί τῆς ἀπιστίας.

Οἱ ἰσχυρότερες ἀπό τίς ἐνδείξεις περί τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ εἶναι δύο, ἡ κοσμολογική καί ἡ τελολογική (οἱ ἄλλες εἶναι· ἡ ἠθική, ἡ ἱστορική καί ἡ ὀντολογική). Καί οἱ δύο ἔχουν ὡς ἀφετερίαν τόν κόσμο, ἡ μέν κοσμολογική τήν ὑπόσταση γενικά τοῦ κόσμου ὡς δημιουργήματος, ἡ δέ τελολογική τήν ἁρμονική καί σκόπιμη συγκρότησή του. ῾Η παρατήρηση τῶν ὅσων συμβαίνουν στόν κόσμον ἔχει πείσει ὅτι τίποτε τυχαῖο καί ἀναίτιο δέν ὑπάρχει στή γένεση καί τή ζωή τῶν ὄντων. Κάθε τί πού ὑπάρχει, κάθε ζωντανό ὄν, εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς ἄλλης ἀρχῆς, ἡ ὁποία τό γέννησε καί τό παρήγαγε. ῾Ο νόμος τῆς αἰτιώδους συναφείας τῶν ὄντων (αἴτιον - αἰτιατόν) εἶναι καθολικός καί ἀπαράβατος. ῞Οποιος δέ ἰσχυριστεῖ τό ἀντίθετο, ὅτι δηλαδή ὑπάρχουν ὄντα εἴτε ἀδημιούργητα εἴτε αὐτοδημιούργητα, παραλογίζεται. ῎Αν ὅμως ὅλα τά ὄντα ἔχουν τή γενεσιουργό αἰτία τους ἔξω ἀπό αὐτά, χωρίς δέ αὐτήν δέν μποροῦν νά νοηθοῦν, πῶς εἶναι δυνατόν ὁ τεράστιος αὐτός κόσμος νά αἰωρεῖται ὀντολογικῶς στό κενό, νά βρέθηκε κατά τύχην στό εἶναι, νά εἶναι ἀδημιούργητος ἤ αὐτοδημιούργητος; Κανείς ὀρθοφρονῶν δέν θά υἱοθετοῦσε τέτοιους ἀλλόκοτους συλλογισμούς. ῾Ο κόσμος ὑπάρχει εἰς τό εἶναι, ἔχοντας πίσω του τήν ποιητικήν του ἀρχή, πού εἶναι ὁ παντοδύναμος Θεός. «Πᾶς οἶκος κατασκευάζεται ὑπό τινος, ὁ δέ τά πάντα κατασκευάσας Θεός»33, λέγει θεόπνευστα ὁ Παῦλος. ᾿Αφ᾿ ἑτέρου στήν ἀναζήτηση τῆς πρώτης ποιητικῆς ἀρχῆς ὁδηγεῖ καί ἡ τελολογική συγκρότηση τοῦ κόσμου. ῎Αν ἕνα ὁποιοδήποτε καλοδουλεμένο ἀντικείμενο (ἕνας οἶκος, μιά ναῦς, ἕνα βιβλίο) προϋποθέτει ἕνα δεξιοτέχνη καί σοφό κατασκευαστή, πῶς εἶναι δυνατόν ὁ κόσμος αὐτός στόν ὁποῖο ζοῦμε, μέ τήν καταπλήσσουσα ἀρχιτεκτόνηση, τή σκόπιμη διάρθρωση καί τή σοφή διάταξή του, μέ τήν ἄπειρη ποικιλία τῶν εἰδῶν καί τῶν μορφῶν του, μέ τήν ἔκπαγλη ὀμορφιά καί τό κάλλος του, τό περίκομψο στολίδι καί τό ποίκιλμα («κόσμος») πού κινεῖ τό θαυμασμό ὅλων μας, νά εἶναι ἀποτέλεσμα μιᾶς τυφλῆς τύχης ἤ ἀνάγκης, χωρίς ποιητική ἀρχή καί χωρίς παντοδύναμο καί ἀπειροτέλειο δημιουργό; «῾Ως ἐμεγαλύνθη τά ἔργα σου, Κύριε, πάντα ἐν σοφίᾳ ἐποίησας»34, ἀναφωνεῖ γεμάτος θαυμασμό ὁ ψαλμωδός!

᾿Από ὅσα ἕως τώρα εἴπαμε, κατανοοῦμε τήν ἔννοια τοῦ εἰσαγωγικοῦ ρήματος «πιστεύω», καθώς καί τήν ἰδιαίτερη πνευματική στάση αὐτοῦ πού ὁμολογεῖ τό Σύμβολο τῆς Πίστεως. ῾Ο πιστός πιστεύει στόν Θεό, δέν τόν γνωρίζει. Πιστεύει στίς θεῖες ἀλήθειες35, δέν τίς κατανοεῖ. Τίς ἔχει βαθιά κρυμμένες στήν καρδιά του, στήν ὁποίαν εἶναι «ἐγγύς» τό ρῆμα τῆς πίστεως36. Εἶναι ἀλήθειες μυστηριακές, ἀπόκρυφες. Στήν ἀμύητη διάνοια εἶναι φυσικό νά προσπίπτουν παράδοξες. ῾Ο ὀρθός λόγος, συνηθισμένος νά κρίνει τά πάντα μέ τά δικά του αὐστηρά κριτήρια –καί ἐπαιρόμενος γι᾿ αὐτό– δέν τίς κατανοεῖ, τίς παρέρχεται ἤ καί τίς περιφρονεῖ. ῾Η πίστη ὅμως εἶναι μέγεθος θεόληπτο πού ὑπερβαίνει τό λόγο. Δέν τόν καταργεῖ, δέν τόν περιφρονεῖ. ᾿Αντίθετα τόν ἀνακαινίζει καί τόν ἐξυψώνει. Τόν μεταποιεῖ στή δική της ποιότητα, τόν μετασχηματίζει στό δικό της μυστηριακό ρυθμό, τόν μεταμορφώνει στά πράγματα τοῦ οὐρανοῦ, τοῦ σταλάζει τή δροσιά τοῦ Πνεύματος, τόν κουφίζει ἀπό τά δεσμά πού τόν κρατοῦν χαμηλά, τόν ἀνεβάζει στό ὑπερβατικό καί ἀπόρρητο.