251. 2 Θεσσ. 2,3.

252. Ματθ. 24,11. 24.

253. Ματθ. 24,7.

254. Ματθ. 25,31–46.

255. 1 ᾿Ιω. 4,20.

256. ᾿Αποκ. 16,5· «δίκαιος εἶ, ὁ ὤν καί ὁ ἦν». 15,3· «δίκαιος καί ἀληθιναί αἱ ὁδοί σου». 16,7· «ἀληθιναί καί δίκαιαι αἱ κρίσεις σου». 2 Τιμ. 4,8· «δίκαιος κριτής». Ψαλμ. 10,8· «ὅτι δίκαιος Κύριος καί δικαιοσύνας ἠγάπησεν» κ.ἄ.

257. ᾿Ιω. 4,8.

258. ῾Εβρ. 10,31.

259. «᾿Απόκειται τοῖς ἀνθρώποις ἅπαξ ἀποθανεῖν, μετά δέ τοῦτο κρίσις» (῾Εβρ. 9,27).

260. Πολύ περίεργα εἶναι ὅσα λέγει σχετικῶς ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης. ᾿Αναφέρει αὐτό πού ἰσχυρίζονται ἀρκετοί, ὅτι στίς θέσεις τῶν σωμάτων βλέπουν «σκιοειδεῖ τῶν κατοιχομένων (αὐτῶν πού πέθαναν) φαντάσματα». ῎Αν αὐτό ἀληθεύει –τονίζει ὁ ἅγιος Πατήρ– τότε πιστοποιεῖται ἡ ὑπερβολική προσπάθεια καί τό δέσιμο τῆς ψυχῆς μέ τό σαρκώδη βίο, ὥστε, ἄν καί αὐτή (ἡ ψυχή) ἀποχωρίστηκε ἀπό τή σάρκα, νά μή θέλει νά πετάξει μακριά, οὔτε ν᾿ ἀνεχθεῖ τήν πλήρη μεταχώρησή της «πρός τό ἀειδές τοῦ σχήματος» (δηλαδή τή μορφή πού δέν ἔχει εἶδος, σχῆμα), ἀλλά νά ἐξακολουθεῖ νά παραμένει στό παλιό σωματικό σχῆμα πού εἶχε πρό τοῦ θανάτου στή ζωή της· μιά δέ πού βγῆκε ἀπό τό σῶμα, νά πλανᾶται μέ πόθο στούς γήινους ὑλικούς τόπους καί νά περιφέρεται γύρω ἀπό αὐτούς (Ρὒ 46,88 Βἒ).

261. Λουκ. 16,19–31.

262. 1 Κορ. 1,27. 28.

263. 2 Κορ. 12,9.

264. ᾿Ιακ. 4,6.

265. Λουκ. 17,21.

266. Ματθ. 5,10.

267. Εἶναι «συμφέρον ψυχῆς», ὅπως ἀκριβῶς δέεται ἡ ᾿Εκκλησία σέ κάθε θεία Λειτουργία της· «Τά καλά καί συμφέροντα ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν...».

268. Τά ἐλατήρια αὐτά, ἄν καί δευτέρας ποιότητος, ἔχουν ὡστόσο τή σχετική ἀξία τους. ᾿Ιδίως ὁ φόβος τῆς κολάσεως μπορεῖ σέ μιά πρώτη φάση νά ἀφυπνίσει τόν ἁμαρτωλό, νά τόν ὁδηγήσει σέ μετάνοια, σέ ἀποστροφή πρός τήν ἁμαρτία καί νά γίνει αἰτία μεταστροφῆς τοῦ ἀνθρώπου καί ἀπαρχή τῆς πνευματικῆς του ἀναγεννήσεως. Εἶναι, λοιπόν, προτιμότερο νά ἀποφεύγει κανείς ἀπό φόβο τήν ἁμαρτία, παρά ἀδεῶς νά τή διαπράττει, χαλκεύοντας ἔτσι ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς τόν ὄλεθρο τῆς ψυχῆς του.

269. 2 Κορ. 12,2–4.

270. Νά λέγαμε ὅτι καταπατεῖ τήν προσωπικότητα, τίς ἐλευθερίες καί τό δικαίωμα αὐτοδιαθέσεως τῶν ἀνθρώπων;

271. 1 Κορ. 14,33.

272. Τό κλῆμα πού δέν μένει στήν ἄμπελο, δηλαδή στό ζωτικό χῶρο του, ξηραίνεται καί τό καῖνε οἱ ἄνθρωποι στή φωτιά. Παρόμοια καί ὁ ἄνθρωπος, ὅταν δέν μείνει στή νοητή ἄμπελο (τόν Χριστό) πού εἶναι ὁ ζωτικός βιότοπος τῆς ὑπάρξεώς του, ξηραίνεται στήν ἁμαρτία καί τελικά ρίχνεται στή φωτιά τῶν αἰώνιων κολαστηρίων (᾿Ιω. 15,5.6).

273. Ρωμ. 6,23.

274. ᾿Ιω. 4,14.

275. ῾Η ᾿Εκκλησία μας ψάλλει κατανυκτικά· «᾿Εν ταῖς λαμπρότησι τῶν ἁγίων σου πῶς εἰσελεύσομαι ὁ ἀνάξιος; ᾿Εάν γάρ τολμήσω συνεισελθεῖν εἰς τόν νυμφῶνα, ὁ χιτών μέ ἐλέγχει, ὅτι οὐκ ἐστι τοῦ γάμου, καί δέσμιος ἐκβαλοῦμαι ὑπό τῶν ἀγγέλων. Καθάρισον, Κύριε, τόν ρύπον τῆς ψυχῆς μου καί σῶσόν με ὡς φιλάνθρωπος» (Μ. Δευτέρα, εἰς τούς Αἴνους). ᾿Επίσης· «Τόν νυμφῶνα σου βλέπω, Σωτήρ μου κεκοσμημένον καί ἔνδυμα οὐκ ἔχω, ἵνα εἰσέλθω ἐν αὐτῷ· λάμπρυνόν μου τήν στολήν τῆς ψυχῆς, φωτοδότα καί σῶσόν με» (᾿Εξαποστειλάριον τῶν ῎Ορθρων τῆς Μ. ῾Εβδομάδος).

276. Λουκ. 12,16–21.

277. Λουκ. 16,19–31.

278. Ματθ. 3,12· «κατακαύσει πυρί ἀσβέστῳ». 5,22· «ἔνοχος ἔσται ἐν τῇ γεέννῃ τοῦ πυρός». 13,41· «βαλοῦσιν αὐτούς εἰς τήν κάμινον τοῦ πυρός». 13,50· «βαλοῦσιν αὐτούς εἰς τήν κάμινον τοῦ πυρός». 18,8· «βληθῆναι εἰς τό πῦρ τό αἰώνιον». Μάρκ. 9.43· «εἰς τό πῦρ τό ἄσβεστον». 44· «καί τό πῦρ οὐ σβέννυται». Λουκ. 3,17· «κατακαύσει πυρί ἀσβέστῳ».

279. Μάρκ. 9,44. 46. 48· «ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτᾷ».

280. Ματθ. 8,12· «εἰς τό σκότος τό ἐξώτερον». Καί· 22,13. 25,30.

281. Ματθ. 8,12· «ὁ βρυγμός τῶν ὀδόντων». Καί· 13,42. 13,50. 22,13. 24,51. 25,30. Λουκ. 13,28.

282. Στήν παγίδα αὐτή ἔπεσεν ὁ ᾿Ωριγένης, ὁ ὁποῖος δίδαξε ὅτι οἱ νόες (τά πνευματικά ὄντα) πού πλάστηκαν πρῶτα ἀπό τόν Θεό, ἀπό κόρο καί πλησμονή πού κατέλαβαν τήν ἄϋλη φύση τους, μετακινήθηκαν ἀπό τό ἀγαθό καί περιέπεσαν στήν κακία.

283. Ματθ. 25,46.

284. ᾿Αντί ἄλλης μαρτυρίας, παραθέτουμε τήν εὐχή τῆς ᾿Εκκλησίας πρός τήν Θεοτόκον· «καί ἐν τῷ καιρῷ τῆς ἐξόδου μου τῆς αἰωνίου με ρυομένη κολάσεως...».

285. 1 Κορ. 15,28.

286. Βλ. ᾿Α. Θεοδώρου, ῾Η περί ἀποκαταστάσεως τῶν πάντων ἰδέα. ᾿Αθῆναι 1959.

287. Λουκ. 20,42. 43. 1 Κορ. 15,27· «πάντα γάρ ὑπέταξεν ὑπό τούς πόδας αὐτοῦ».

288. Ματθ. 6,10.

289. Οἱ δύο πρῶτες Οἰκουμ. Σύνοδοι ἀποτελοῦν μίαν ἑνότητα, γι᾿ αὐτό καί τό Σύμβολό τους καλεῖται Νικαίας–Κων/πόλεως. Στή Νίκαια διατυπώθηκαν τά ἑπτά πρῶτα ἄρθρα τοῦ Συμβόλου, ἐνῶ στήν Κων/πολη τά ἑπόμενα πέντε. Στή Σύνοδο τῆς Νικαίας κυριαρχοῦσα μορφή –ἀπό πλευρᾶς αἱρετικῶν– ἦσαν ὁ ῎Αρειος, μέ κυριότερο πολέμιο τό διαπρεπῆ θεολόγο –καί διάκονο τότε– ᾿Αθανάσιο, τόν μετέπειτα ἐπίσκοπον ᾿Αλεξανδρείας καί σθεναρό μαχητή τῆς ᾿Ορθοδοξίας· ἐνῶ στή Σύνοδο Κων/πόλεως κυρίαρχη αἱρετική μορφή ἦταν ὁ Μακεδόνιος.

290. Πράξ. 5,4.

291. «῾Εκάστῳ δέ δίδοται ἡ φανέρωσις τοῦ Πνεύματος πρός τό συμφέρον. ᾧ μέν γάρ διά τοῦ Πνεύματος δίδοται λόγος σοφίας, ἄλλῳ δέ λόγος γνώσεως κατά τό αὐτό Πνεῦμα, ἑτέρῳ δέ πίστις ἐν τῷ αὐτῷ Πνεύματι, ἄλλῳ δέ χαρίσματα ἰαμάτων ἐν τῷ αὐτῷ Πνεύματι, ἄλλῳ δέ ἐνεργήματα δυνάμεων, ἄλλῳ δέ προφητεία, ἄλλῳ δέ διακρίσεις πνευμάτων, ἑτέρῳ δέ γένη γλωσσῶν, ἄλλῳ δέ ἑρμηνεία γλωσσῶν· πάντα δέ ταῦτα ἐνεργεῖ τό αὐτό Πνεῦμα, διαιροῦν ἰδίᾳ ἑκάστῳ καθώς βούλεται» (1 Κορ. 12,7–11).

292. «῞Οτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό Πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τάς καρδίας ὑμῶν, κράζον· ἀββᾶ ὁ πατήρ» (Γαλ. 4,6. 7. Ρωμ. 8,15).

293. ᾿Ιω. 15,26. Τή διδασκαλία αὐτή τῆς Γραφῆς ἐπαναλαμβάνουν καί οἱ ἅγιοι Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας. Πρβλ. Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ· «τῆς τοῦ Πατρός αἰτίας ἐξημμένον ἔχει τό εἶναι (τό Πνεῦμα) ὅθεν καί ἐκπορεύεται· τοῦτο γάρ γνωριστικόν τῆς κατά τήν ὑπόστασιν ἰδιότητος ἔχει, τό μετά τόν Υἱόν καί σύν αὐτῷ γνωρίζεσθαι, καί ἐκ τοῦ Πατρός ὑφεστάναι» (᾿Επιστ. 38 πρός Γρηγόριον ἀδελφόν, 4). «῞Εν δέ Πνεῦμα ἅγιον προελθόν ἐκ τοῦ Πατρός ἤ καί προϊόν» (᾿Επιστ. 25. Ρὒ 35,1220).

294. Εἶναι ἐνδεικτικόν ὅτι, ὅταν ἀπαγγέλλεται τό περί ἁγίου Πνεύματος ἄρθρο τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως τό ἐκκλησίασμα κάνει τό σημεῖο τοῦ σταυροῦ (προφανῶς ἀντιδρώντας –καί ἀνεπαίσθητα ἔστω– στήν κακοδοξία τοῦ ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ, πού τόσα δεινά ἐσώρευσε στήν ᾿Εκκλησία), πού πράττει τοῦτο καί στήν ἀπαγγελία τοῦ ἑπόμενου ἄρθρου, ὅπου διατρανοῦται ἡ πίστη στήν μίαν, ἁγίαν, καθολικήν καί ἀποστολικήν ᾿Εκκλησίαν, τήν ὁποίαν ὁ ὀρθόδοξος λαός ταυτίζει μέ τήν ἰδική του.

295. Στό Σύμβολο τῆς πίστεως τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ προστέθηκε γιά πρώτη φορά στήν ῾Ισπανία, στίς συνόδους τοῦ Τολέδου τό 547 καί τό 589. ῾Η προσθήκη ἔγινε γιά νά τονωθεῖ ἡ ὑπό τοῦ Δυτικογοτθικοῦ ᾿Αρειανισμοῦ προσβαλλομένη τότε στήν ῾Ισπανία θεότητα τοῦ Λόγου. Γιά νά ἐκπορεύει τό Πνεῦμα τό ἅγιον ὁ Λόγος, πάει νά πεῖ ὅτι εἶναι καί ὁ ἴδιος Θεός. Στά Φραγκικά σύμβολα τῆς πίστεως εἰσήχθη τό 769. ῾Η Ρώμη στήν ἀρχήν ἀντέδρασε κατά τῆς προσθήκης. ῾Ο Πάπας Λέων ὁ Γ´ (Ά 816) τή χαρακτήρισε ἀνεπίτρεπτη καί ἀντικανονική. Διέταξε μάλιστα νά τοποθετηθοῦν δύο πλάκες ἀργυρές στό ναό τοῦ ἁγίου Πέτρου, στίς ὁποῖες εἶχε χαραχθεῖ τό Σύμβολο τῆς Πίστεως στήν ῾Ελληνική καί τή Λατινική χωρίς τήν περιβόητη προσθήκη. ᾿Αργότερα ὅμως προστέθηκε τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ στό Σύμβολο ἀπό τόν Πάπα Βενέδικτο τόν Η´ (1014), πρᾶγμα πού προκάλεσε τή σθεναρή ἀντίδραση τῆς ᾿Ορθ. ᾿Εκκλησίας. ῾Ο Κων/πόλεως Σέργιος (999) διέγραψε τό ὄνομα τοῦ ἐπισκόπου Ρώμης ἀπό τά δίπτυχα τῆς ᾿Ανατολικῆς ᾿Εκκλησίας, στά ὁποῖα ὡς σήμερα κανένα παπικόν ὄνομα δέν ἐτέθη.

296. Βλ. ὅρον πίστεως τῆς 12ης Οἰκ. Συνόδου (Ιῢ) τοῦ Λατερανοῦ. ἲὸὃὧἂὃὼὸἶ, Εὃὴ῍ἂἶ. ὣὗἣὲ῏῝ (1947), σ. 199· «Ρὰὦὸἶ ὰ ὃ῟῝῝῏, ᾂ῝ἂ῟ὖ ὰ Ρὰὦἶὸ ὖ῏῝῏, ὰὴ ὣἆἂἶἂὦ῟ὖ ὣὰὃὴὦ῟ὖ ὰὲ ῟ὦἶ῏ἦ῟ὸ».

297. Οἱ Ρωμαιοκαθολικοί γιά νά στηρίξουν τήν περί ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ διδασκαλία τους, ἀνατρέχουν, μεταξύ τῶν ῾Ελλήνων Πατέρων τῆς ᾿Εκκλησίας, κυρίως στόν Κύριλλον ᾿Αλεξανδρείας, ἡ σχετική διδασκαλία τοῦ ὁποίου σέ ὁρισμένα σημεῖα εἶναι ὄντως ἀσαφής, χωρίς τοῦτο νά σημαίνει ὅτι ὁ ἱερός Πατήρ ἐνστερνίζεται στήν οὐσία της τήν κακοδοξία τοῦ ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ (βλ. ᾿Α. Θεοδώρου, ῾Η περί ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος διδασκαλία τοῦ ἁγίου Κυρίλλου τοῦ ᾿Αλεξανδρείας καί ᾿Επιφανίου Κύπρου. ᾿Εν ᾿Αθήναις 1974). Εἶναι βέβαια γεγονός, ὅτι μία φράση τοῦ Κυρίλλου ὅτι τό Πνεῦμα εἶναι «ἴδιον τοῦ Υἱοῦ», ἐπυροδότησε τά πνεύματα καί ἔγινε αἰτία νά δημιουργηθοῦν μεταξύ τῶν θεολογικῶν κύκλων τῆς ἐποχῆς διαμάχες γύρω ἀπό τό κορυφαῖο αὐτό σημεῖο τῆς πίστεως, ὥστε νά ἀναγκασθεῖ ὁ Θεοδώρητος Κύρου νά γράψει· «ἴδιον δέ τό Πνεῦμα τοῦ Υἱοῦ, εἰ μέν ὁμοφυές καί ἐκ Πατρός ἐκπορευόμενον ἔφη (ὁ Κύριλλος), συνομολογήσομεν καί ὡς εὐσεβῆ δεξόμεθα τήν φωνήν· εἰ δ᾿ ὡς ἐξ Υἱοῦ ἤ δι᾿ Υἱοῦ τήν ὕπαρξιν εἰληφός, ὡς βλάσφημον τοῦτο καί ὡς δυσσεβές ἀπορρίψομεν» (᾿Επιστ. 39. Ρὒ 77,173). ῾Ο ἅγιος Κύριλλος ἔδωσε φυσικά τή δέουσα ἐξήγηση, ὅτι δηλαδή ἐκάλεσε τό Πνεῦμα «ἴδιον τοῦ Υἱοῦ», ὄχι ὅτι ἔχει τήν ὕπαρξή του ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἤ διά τοῦ Υἱοῦ, ἀλλά «κατά τόν τῆς οὐσίας λόγον», πρᾶγμα πού ἀπηχεῖ ὀρθῶς τήν ἐπί τοῦ θέματος πίστη τῆς ᾿Εκκλησίας. Εἰς ἄλλο χωρίο του ὁ ἱερός Πατήρ ἐκφράζεται σαφέστερα· «πρόεισιν (τό Πνεῦμα) ἐκ ζῶντος Πατρός δι᾿ Υἱοῦ... Πρόεισι γάρ ἐξ αὐτοῦ κατά φύσιν καί δι᾿ Υἱοῦ χορηγεῖται τῇ κτίσει» (Ρὒ 76,553. 556).

298. Στό κέντρο τῆς σωτηρίας μονάχα ὁ Χριστός.

299. Στό σύγχρονο θεολογικό διάλογο μεταξύ ᾿Ορθοδόξων καί Ρωμαιοκαθολικῶν τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ κατέχει δεσπόζουσα θέση. Χρειάζεται δέ μεγάλη προσοχή στό χειρισμό τοῦ λεπτοῦ αὐτοῦ θέματος. Δέν ἀρκοῦν φραστικές διατυπώσεις οὔτε φιλοσοφικά λεπτολογήματα διά νά ἐπέλθει κάποια προσέγγιση, διφορούμενη καί χαλαρή. Χρειάζεται διόρθωση τῆς θεολογίας πού βρίσκεται πίσω ἀπό τό ᾂ῝ἂ῏ἦ῟ὸ, στήν ὁποίαν ἔγκειται ἡ πραγματική διαφορά μεταξύ τῶν δύο ᾿Εκκλησιῶν.

300. Πράξ. 2,3.