ΟΜΙΛΙΑ Θ'

ΕΝ Τῼ ΚΑΙΡῼ ΤΗΣ ΝΗΣΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ

Τέλος μέν θείων δογμάτων καί τῆς περί ταῦτα φιλοπονίας καί θεωρίας ἀλήθεια καί ἀσφαλής δόξα καί πρός τούς θεοφόρους ἡμῶν πατέρας σύμφωνος καί ὁμόλογος˙ τῆς δέ πρακτικῆς ἀρετῆς οὐ τοῦτο τέλος ἐστίν, ἀρχή δέ μᾶλλον, ἥτις ἄν μή πρός τό κατάλληλον ἔλθῃ τέλος, καί μείζονος καταδίκης πρόξενος ἔσται τῷ κτησαμένῳ˙ «ὁ γάρ εἰδώς», φησί, «τό θέλημα τοῦ Κυρίου καί μή ποιήσας δαρήσεται πολλάς». Οὕτως οὐκ ἀρκεῖ πρός λόγον πρακτικῆς ἀρετῆς ἡ περί ταύην ἐπιστήμη τε καί ἀλήθεια, ἀλλά τέλος ἐστί ταύτης τό ἀγαθόν.

(σελ. 234) Εἰ μέν οὖν ἑωρῶμεν τούς ἀνθρώπους ἐμμένοντας τοῖς ἐγνωσμένοις καλοῖς καί εἰς ἔργον ἄγοντας ταῦτα καί ἀγαθούς ἀποτελουμένους διά τῶν ἔργων, ἀλλά μή πλημμελοῦντας παρ᾿ ὅν ἔχουσιν ὀρθόν λόγον ἐν ταῖς ψυχαῖς, οὐκ ἄν ἡμεῖς πολύν ἐποιούμεθα λόγον περί δικαιοπραγίας, περί σωφροσύνης, περί ἐγκρατείας, καί τῶν τοιούτων˙ τίς γάρ οὐκ οἶδεν, ὅτι καλόν τούτων ἕκαστον, καί μάλιστα ἐγκρατής βίος, ὅς καί διά πείρας ἑκάστοτε δείκνυται ψυχαῖς ὁμοῦ τε καί σώμασιν ὠφελιμώτατος ὤν. Ἐπεί δέ ἴσασι μέν οἱ πλεῖστοι, καί καλῶς ἴσασιν, ἀλλ᾿ ἐπιθυμία καί θυμός ἐπικρατεῖ τῆς καλῆς ἐπιστήμης («βλέπω γάρ», φησίν ὁ ἀπόστολος, «ἕτερον νόμον ἀντιστρατευόμενον τῷ νόμῳ τῆς ἁμαρτίας τῷ ὄντι ἐν τοῖς μέλεσί μου»), διά τοῦτο συνεχῶς τήν ἀπό τοῦ λόγου παράκλησιν προσάγομεν ὑμῖν, ἀδελφοί, ὡσάν διαναστήσωμεν τῷ ἀδιαστρόφῳ καί ὀρθῷ λογισμῷ τήν τοῦ ἀγαθοῦ πρᾶξιν ἐπιτιθέναι, ὡς τό τῆς ἐν τοῖς τοιούτοις γνώσεως τέλος ἀγαθόν ἐπιφέρουσαν. «Σύνεσις ἀγαθή», φησίν ὁ Δαβίδ, «πᾶσι τοῖς ποιοῦσιν αὐτήν». Καί «ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ ἐπί υἱοῖς υἱῶν, τοῖς φυλάσσουσι τήν διαθήκην αὐτοῦ καί μεμνημένοις τῶν ἐντολῶν αὐτοῦ τοῦ ποιῆσαι αὐτάς»˙ καί ὁ Παῦλος, «οὐχ οἱ ἀκροαταί τοῦ νόμου δίκαιοι παρά τῷ Θεῷ, ἀλλ᾿ οἱ ποιηταί τοῦ νόμου δικαιωθήσονται»˙ὁ δέ ἀμφοτέρων Κύριος, «εἰ ταῦτα οἴδατε», φησί, «μακάριοι ἐστε, ἐάν ποιῆτε αὐτά».

Ἁψώμεθα οὖν δι᾿ ἔργων, ἀδελφοί, τοῦ καλοῦ τῆς νηστείας καί (σελ. 236) ἐγκρατείας χρήματος, πιστωσώμεθα τήν ἀγαθήν περί ταῦτα διάθεσιν, δείξωμεν ἐνεργῶς τούς καρπούς αὐτῶν ὁποῖοι˙ «ἐκ γάρ καρποῦ τό δένδρον γινώσκεται», ἀλλά καί «τό γεωργόν δεῖ πρῶτον τῶν καρπῶν μεταλαμβάνειν˙ νόει ἅ λέγω», φησίν ὁ ἀπόστολος. Τῶν μέν γάρ ἄλλων ἀρετῶν ἑκάστη ἤ ψυχήν ἤ σῶμα καθαίρει τε καί κοσμεῖ, μᾶλλον δέ ψυχῆς ἕν γέ τι μέρος ἤ σώματος, ὡς προσευχή καί ἐπιστήμη τόν νοῦν, τόν θυμόν ἡ πραότης, τήν ἐπιθυμίαν ἡ σωφροσύνη. Ἡ δέ νηστεία καί ἡ ἐγκράτεια τάς μέν τοῦ σώματος ἐπαναστάσεις κοιμίζει, τήν λύσσαν τοῦ θυμοῦ καί τῆς ἐπιθυμίας ἀπομαραίνει, αἰθρίαν δέ τῇ διανοίᾳ καθαράν ἐμποιεῖ καί οἷον ἀνέφελον, ἀποκαθαίρουσα ταύτην τῶν ἐκ τοῦ πλήθους τῶν βρωμάτων ἀνιόντων ἀτμῶν, καί τῆς ἀπό τούτων ἀχλύος. Διά νηστείας καί ἐκγρατείας ὁ ἔξω ἄνθρωπος φθείρεται˙ ὅσῳ δέ οὗτος φθείρεται, τοσοῦτον ὁ ἐντός ἀνακαινίζεται κατά τόν ἀπόστολον. «Παχεία γαστήρ», εἶπέ τις, «λεπτόν οὐ τίκτει νοῦν». Οὐκοῦν ἡ διά νηστείας καί ἐγκρατείας λεπτυνομένη καί τόν νοῦν ἐξ ἀνάγκης λεπτύνει.

Οὕτω πᾶν καλόν καί ἀγαθόν διά ταύτης κατορθοῦται καί τελειοῦται. Διπλοῦν ἐστι περιτείχισμα ἡ νηστεία καί ἡ ἐγκράτεια, καί ὁ ἐν ταύταις βιῶν εἰρήνης ἀπολαύει πολλῆς, ὡς τῆς Ἰερουσαλήμ ὤν ἐντός˙ Ἰερουσαλήμ γάρ εἰρήνη ἑρμηνεύεται. Τούτῳ δέ πολεμεῖ τῷ τείχει ὁ τοῦ βαβυλωνίου ἄρχοντος ἀρχιμάγειρος˙ κἄν οὐχ εὕρῃ τούς (σελ. 238) ἐντός ἀντεχομένους τῶν τειχῶν καρτερῶς, καθαιρεῖ ταῦτα, προσαγαγών ὡς ἐλεπόλεις τά τῆς ὀψαρτυτικῆς μαγγανεύματα.

Εἰ δέ οἱ ἐπί τῶν τειχῶν τούτων οὐ μόνον περιφρονοῦσι τά ποικίλα τῶν ὄψων, ἀλλά καί τόν ἄρτον ἐπί τό εὐτελέστερον ἔτι μάττουσιν, αὐτοί μᾶλλον δι᾿ ἐγκρατείας ἀνατρέπουσι καί τήν σκηνήν Μαδιάμ˙ τοιοῦτον γάρ τι προτυποῖ καί ἡ κατά τόν Γεδεών ἱστορία˙ «ἰδού γάρ», φησί, «μαγίς ἄρτου κριθίνου, κυλιομένη ἐπί τήν παρεμβολήν Μαδιάμ». Ἐδήλου δέ ὁ κρίθινος ἄρτος τῶν ἐπιστρατευσάντων μετά Γεδεών τήν καί ἐπί τῶν ἀναγκαίων τροφῶν εὐτέλειαν καί ἐγκράτειαν˙ «καί ἦλθε», φησί, «μέχρι τῆς σκηνῆς Μαδιάμ καί ἐπάταξεν αὐτήν καί κατέστρεψε». Σκηνή δ᾿ ἄν εἴη πάντως ὑπό μάζης κριθίνης καταστρεφομένη ἡ μαιμάσσουσα τοῦ τε λαιμοῦ καί τῆς κοιλίας ἐπιθυμία, ἧς τό μαργαῖνον ἀφαιρεῖται νηστεία καί λιτή προσγινομένη τράπεζα. Δανιήλ ὁ τῶν ἐπιθυμιῶν ἀνήρ, οὐ τόν δράκοντα μόνον διά μάζης ἀνεῖλε, τόν θεόν ὧν θεός ἡ κοιλία καί ὁ ἔχων τήν ἰσχύν ἐπί τῇ ὀσφύϊ καί ἐπ᾿ ὀμφαλοῦ γαστρός, ἀλλ᾿ ἐπί πολλάς ἑβδομάδας μή φαγών ἄρτον ἐπιθυμιῶν μήτε οἶνον πιών, καινοτέρας ὁράσεις εἶδε καί ἀρχαγγέλου ἐπιστασίαν ἐδέξατο.

Ὁ μέν οὖν Δανιήλ οὕτω. Ὁ ἐπιθυμητής λαός καί ἀχάριστος, οἱ λέγοντες, «τίς ψωμιεῖ ἡμᾶς κρέα; νῦν ἡ ψυχή ἡμῶν κατάξηρος», μετά τό φαγεῖν κρέα ἕως ἐξῆλθεν ἐκ τῶν μυκτήρων αὐτῶν, ἐπατάχθησαν πληγήν μεγάλη σφόδρα˙ «ἐθυμώθη» γάρ, φησίν, «εἰς τόν λαόν ὁ Θεός, καί ὁ κόρος αὐτοῖς εἰς χολέραν ἐγένετο». (σελ. 240) Καί τά ἐν ἐκείνῳ τῷ τόπῳ λεγόμενα μνήματα τῆς ἐπιθυμίας ἀναστήλωσίς ἐστι τῆς ἐπ᾿ ἐκείνους θείας ὀργῆς˙ πρός ἥν βλέποντες, φύγωμεν τήν γαστριμαργίαν, ἀσπασώμεθα τήν ἐγκράτειαν, περιπτυξώμεθα τάς νηστίμους ἡμέρας ταύτας, ὡς εὐήκοον τῇ ψυχῇ ποιούσας τό σῶμα καί τόν νοῦν κουφιζούσας πρός Θεόν ἀνατρέχοντα. Ἰωάννης ὁ τῆς χάριτος Πρόδρομος ἀκρίσι καί μέλιτι ἀγρίῳ διά βίου ἠρκεῖτο. Πέτρος ἁλμάσιν ἐλαίαις καί θέρμοις καί λεπτοῖς λαχάνοις ἐχρῆτο μόνοις. Τί δεῖ τά τοῦ Παύλου λέγειν, ὅς περί ἑαυτόῦ καί τοῦτό φησιν, ὡς «ἐν λιμῷ καί δίψῃ, ἐν νηστείαις πολλάκις»;

Σοί δέ οὐ βίος ὅλος τῶν τεσσαράκοντα ἡμερῶν ἐστι τό τῆς νηστείας διάστημα καί περιγράφει σοι καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν τήν ἐπί ταύτῃ νηστείαν ἡ τοῦ ἡλίου πρός δύσιν ἐπίνευσις. Ἆρ᾿ οὐ ρᾳδία σχεδόν πᾶσι καί σύμμετρος ἡ ἐπί τοσοῦτον ἀσιτία ἐστί; Μόνον ἔστω καί ἡ σίτησις σύμμετρος˙ οὕτω γάρ μετρίως ἀσιτῶν καί μετρίως σιτούμενος, οὐ κατά πολύ τῶν ἀτροφούντων ἀπολειφθήςῃ. Φείδῃ τυχόν τῆς σαρκός καί φεύγεις τήν νηστείαν ὡς τηκεδόνα φέρουσαν, ἀλλά τουναντίον ἐστίν˙ ὁ κόρος γάρ ποδάγρας καί καρηβαρίας καί νόσους ἑτέρας γεννᾶν μᾶλλον πέφυκεν, ἡ δέ νηστεία μήτηρ ἐστίν ὑγείας˙ καί ὡς ἔοικεν οὐ μόνον ὁ πορνεύων εἰς τό ἴδιον σῶμα ἁμαρτάνει, ἀλλά καί ὁ γαστριμαργῶν εἰς τό ἴδιον πλημμελεῖ σῶμα, καχεκτικόν αὐτό καί νοσερόν ἐργαζόμενος.

Ἐπεί δέ διά πασῶν τῶν αἰσθήσεων ἡ ἀκρασία τελεῖται, (σελ. 242) πάσαις ἐπιστήσωμεν τήν ἐγκράτειαν. Εἰ δέ νηστεύεις μέν βρωμάτων, τήν δέ ὄψιν ἔχεις προαγωγόν εἰς τήν ἐν τῷ ταμείῳ τῆς ψυχῆς σου μοιχείαν καί περιέργειαν καί βασκανίαν, τήν δέ ἀκοήν δεκτικήν ὕβρεων καί πορνικῶν ᾀσμάτων καί ψιθυρισμῶν οὐ καλῶν, καί τάς ἄλλας αἰσθήσεις τῶν καταλλήλως βλαπτόντων, τί ὄφελος τῆς νηστείας; πάντως οὐδέν. Ἥν γάρ δι᾿ ἑτέρας φεύγεις κακίαν, κάθοδον αὐτῇ δίδως δι᾿ ἄλλης εἰς τήν ψυχήν˙ συνθέτων γάρ ὄντων ἡμῶν ἐκ ψυχῆς λέγω καί σώματος, οὐ τοῦ σώματος μόνον, ἀλλά καί τῆς ψυχῆς πολυμελοῦς οὔσης (ἕτερον τρόπον ἔχει γάρ καί αὕτη καθάπερ μέλη τό θρεπτικόν, τό ἐπιθυμητικόν, τό θυμικόν τε καί λογιστικόν), ἐκείνη ἐστίν ἀληθής νηστεία, ἡ διά πάντων διήκουσα καί πάντα καθαίρουσά τε καί θεραπεύουσα˙ πρᾳεῖα γάρ ἐστιν, ἀδελφοί, καί φιλανθρώπως ἡ διά νηστείας τῆς ψυχῆς ἰατρεία, καί διά τοῦτο καί οἱ πατέρες ἡμῶν διά τῶν ἡμερῶν τούτων ταύτην ἡμῖν ἐπέθηκαν.

Ἐάν οὖν ταύτην ἡμεῖς ἀφρόνως ἐκφύγωμεν, αἱ κολαστικαί ποιναί καί τομαί καί καύσεις ἡμᾶς ἐκδέξονται, ὅτε Χριστός τό ἀθεράπευτον διχοτομήσει καί τῷ ἀσβέστῳ πυρί παραδώσει δίκην ὑφέξον αἰώνιον. Ὡς γάρ μή νητεύσαντες ἐν τῷ παραδείσῳ, εἰς τόν πολυώδυνον τοῦτον βιον ἐρρίφημεν, οὕτως ἐνταῦθα μή νηστεύσαντες, μηδέ ἐγκρατῶς ζήσαντες κατά δύναμιν, εἰς τήν ἄσβεστον καί ἀφόρητον ἐκείνην ἐμπεσούμεθα γέενναν.

Ἀλλ᾿ «ἐπιστρέψατε υἱοί ἀφεστηκότες», ἡ προφητεία φησίν. Οὐδέν οὕτω συνεργόν πρός ἐξιλασμόν τοῖς ἐπιστρέφουσιν ὡς ἡ νηστεία ἐστίν, ὡς ἐκ τῆς τῶν Νινευϊτῶν ἐπιστροφῆς (σελ. 244) ἐδιδάχθημεν˙ οὐδέν οὕτω νεκροποιόν ὠς ἡ γαστριμαργία ἐστί. Καί δείκνυσιν ὁ περί τοῦ ἀσώτου ἐπιστρέψαντος εἰπών, «οὗτος ὁ υἱός μου νεκρός ἦν καί ἀνέζησεν, ἀπολωλώς ἦν καί εὑρέθη»˙ συώδη γάρ βίον ἠσπάσατο καί συών ἥδετο βορβόρῳ, παρασυνεβλήθη τούτοις καί ὡμοιώθη αὐτοῖς, τήν πρός Θεόν ὁμοίωσιν ἀποθέμενος. Κατά δέ τόν μέγαν Ἰώβ οὐ κτήνεσι ὁμοιώθη μόνον, ἀλλά καί τοῖς ἐν ὑδρηλοῖς χωρίοις παντελῶς ἀναισθήτοις, βουτόμῳ τε καί παπύρῳ καί τῷ καλάμῳ, ἐν οἷς καί κοιμᾶται ὁ παμφάγος Λευϊάθαν˙ ἐν γάρ τοῖς ὑγροβίοις τό νοητόν τοῦτο κῆτος ἐπαναπαύεται. Ἥν ὑγρότητα ὁ Δαβίδ ἀπελαύνων διά τῆς ἐγκρατείας τῆς οἰκείας ζωῆς, «ἐξηράνθη», φησίν, «ὡς ὄστρακον ἡ ἰσχύς μου καί τά ὀστᾶ μου ὡσεί φρύγιον συνεφρύγησαν, τά γόνατά μου ἠσθένησαν ἀπό νηστείας καί ἡ σάρξ μου ἠλλοιώθη δι᾿ ἔλαιον». Διό καί τήν τῆς δεξιᾶς τοῦ Ὑψίστου ἠλλοιοῦτο ἀλλοίωσιν, αὐτῷ ἑαυτόν ὅλον ἀναθέμενος καί ἑαυτόν διά παντός ἐνώπιον αὐτοῦ προορώμενος καί τήν τῆς οἰκείας καρδίας μελέτην ἐκεῖνον διά παντός ἔχων ἐνώπιον.

Τοῦτον δή καί ἡμεῖς, ἀγαπητοί, μιμησώμεθα, καί μή μόνον τῆς ὑγρᾶς καί διακεχυμένης ζωῆς ἑαυτούς ἀποστήσωμεν, ἀλλά καί τήν ἡμετέραν νηστείαν καί ψαλμῳδίαν καί προσευχήν, ὡς αὐτοῦ παρόντος καί ἐφορῶντος τοῦ Θεοῦ, ποιώμεθα˙ εἰδότες, ὡς οὔτε νηστεία οὔτε ψαλμῳδί οὔτε προσευχή σώζειν ἡμᾶς καθ᾿ ἑαυτά δύναται, ἀλλά τό ἐνώπιον ἐκτελεῖσθαι ταῦτα τοῦ (σελ. 246) Θεοῦ˙ οὕτω γάρ οἱ ὀφθαλμοί Κυρίου ἐπιβλέποντες ἁγιάζουσιν ἡμᾶς, ὡς ὁ ἥλιος θερμαίνει τά ὑπ᾿ αὐτοῦ καταλαμπόμενα.

Ἐνώπιον δέ ταῦτα γίνεται Θεοῦ, ὅταν ἀτενῶς ἡ διάνοια ἐκείνῳ ἐνορᾷ, καί διά τό πρός αὐτόν ὁρᾶν καί νηστεύῃ καί ψάλλῃ καί προσεύχηται˙ ὅταν γάρ ἐν τῇ προσευχῇ καί ψαλμῳδίᾳ, ποτέ μέν ὁ νοῦς συντείνηται πρός τόν Θεόν, ποτέ δέ διαπίπτῃ καί μετεωρίζηται, δεῖ νοεῖν, ὡς οὔπω ἀνεθήκαμεν ἑαυτούς ὅλους τῷ Θεῷ, οὐδέ ἐν τῷ νόμῳ Κυρίου πᾶς ὁ σκοπός τῶν πραττομένων ἐφ᾿ ἡμῶν ἐστι. Διά τοῦτο καθ᾿ ὅσον τῶν τῆς δικαιοσύνης ἔργων ἀποπίπτομεν, κατά τοσοῦτον ἐνώπιον τῶν τοῦ Θεοῦ ὀφθαλμῶν παραμένειν οὐ δυνάμεθα˙ «οὐ γάρ διαμενοῦσι», φησί, «παράνομοι κατέναντι τῶν ὀφθαλμῶν σου». Ὅμως μέντοι τετραυματισμένοι κείμενοι, τόν δυνάμενον μάλαγμα καί καταδέσμους ἐπιθεῖναι τοῖς συντρίμμασιν ἡμῶν ἐπικαλώμεθα Κύριον.

Μή τοίνυν ἀνήσωμεν, παρακαλῶ, νηστείαις καί εὐχαῖς καί δάκρυσι καί πᾶσι τρόποις αὐτόν ἐπιβοώμενοι, μέχρις ἄν ἐγγίσῃ καί ἰάσηται ἡμᾶς˙ δείξωμεν καί ἡμεῖς δι᾿ἔργων νυμφίον πλουτοῦντες Χριστόν καί τοῦτο ἀποδημοῦντα νῦν ἀφ᾿ ἡμῶν καί ἐν τοῖς ἐπουρανίοις κρυπτόμενον δι᾿ ἐλπίδος ἀπεκδεχόμενοι˙ «ὅταν γάρ», φησίν, «ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, τότε νηστεύσουσιν». Ὅθεν δῆλον ὡς ἐν ἐγκρατείᾳ τε καί νηστείᾳ διά παντός εἶναι τοῦ βίου χρή τούς ἀπό Χριστοῦ καλουμένους, μετ᾿ ἀγαθῆς ἐλπίδος τήν αὐτοῦ προσδοκῶντας φρικτήν παρουσίαν. Νηστεύσωμεν δέ μᾶλλον ἐν ταύταις ταῖς ἡμέραις καί παντοίως ἡμᾶς (σελ. 248) αὐτούς εὐτρεπίσωμεν, ἀπεκδεχόμενοι καί τήν ἐπέτειον ἡμέραν τῆς τοῦ Χριστοῦ ἀναστάσεως, ἵνα καθαροί καθαρῶς καί τά πάθη τούτου δοξάσωμεν καί τύχωμεν τῆς δι᾿ αὐτῶν ἡμῖν ὑπό τοῦ Κυρίου πραγματευθείσης ἀθανάτου καί μακαρίας ζωῆς.

Ἧς γένοιτο πάντας ἡμᾶς ἐπιτυχεῖν χάριτι καί φιλανθρωπίᾳ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ˙ ᾧ πρέπει πᾶσα δόξα, τιμή καί προσκύνησις σύν τῷ ἀνάρχῳ αὐτοῦ Πατρί καί τῷ παναγίῳ καί ἀγαθῷ καί ζωοποιῷ Πνεύματι, νῦν καί ἀεί, καί εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.