ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΙΕΡΩΤΑΤΟΝ ΚΑΙ ΤΑ ΘΕΙΑ ΣΟΦΟΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΝ ΑΙΝΟΥ ΚΥΡ ΔΑΝΙΗΛ.

Ὄντως αἰδοῦς οἰχομένης ἐκ ψυχῆς ὁρμαθός ἅπας ἀντεισάγεται κακῶν˙ ἔξω γάρ ἑαυτοῦ γεγονώς ὁ τήν αἰδῶ παρωσάμενος οὐδ᾿ ὅ,τι πράττει οὐδ᾿ ὅ,τι λέγει συνίησιν αὐτός αὑτόν. Πῶς οὖν οὗτος ἑτέρων εἴσεται λόγους ἤ προσήσεται; Πῶς δέ συνήσει τῶν περί Θεοῦ δογμάτων τήν ἀλήθειαν, ᾧ νόμος κεῖται κατασπᾶν μετεώρους κούφους, ὅς, «ἐάν μή γένησθε», φησίν, «ὡς τά παιδία οὐ μή εἰσέλθητε εἰς τήν βασιλείαν», οὐ ταῖς φρεσίν, ἀλλά τῇ κακίᾳ νηπιάζοντες; Τό γάρ ἀναιδές καί ὑπερήφανον ἦθος πληροῖ φρονήματος καί μωραίνει τούς σοφούς, ὡς μηδέ σοφίαν ἔτι χωρεῖν μηδέ παιδείαν τήν ἀληθῆ. Διά τοῦτο καί ὁ προφήτης αὐτούς ταλανίζει καί θρηνεῖ˙ «οὐαί», λέγων, «οἱ σοφοί παρ᾿ ἑαυτοῖς καί ἐνώπιον αὑτῶν ἐπιστήμονες», οἵ περί τήν σοφίαν εἰσίν ἀμαθεῖς καί περί τήν παιδείαν ἀπαίδευτοι, κεχρημένοι ταύταις καθ᾿ ἑαυτῶν, τῷ πιστεύειν αὐταῖς ἐν πᾶσι καί ζητεῖν ἐν λόγοις τά ὑπέρ λόγον, οἵ καί παραφθέγγονται μᾶλλον ἤ φθέγγονται καί τῶν βαθεῖ κάρῳ κατεχομένων γρηγορεῖν καί ὑγιαίνειν δοκοῦντες οὐκ ἔχουσιν ἄμεινον˙ ὡς γάρ ἐκεῖνοι τῆς αἰσθήσεως ἐπιλιπούσης αὐτούς, οὔτως οὗτοι τοῦ νοῦ καί τῆς ἀληθινῆς γνώσεως εἶναι δοκοῦσιν, ἅ φαντάζονται καί ζηλοῦσιν ἐπί τούτοις ζῆλον ἀζήλωτον, ὅν τις τῶν πατέρων ἔφη μωρόν, (σελ. 180) ὁ δ᾿ ἀπόστολος ζῆλον οὐ κατ᾿ ἐπίγνωσιν, ᾧ κατάκρας ἁλούς ὁ αὐτομαθής μᾶλλον δέ ἀμαθής οὑτοσί θεολόγος, οὐκ οἶδεν οὔτε ἅ λέγει οὔτε περί τίνων διαβεβαιοῦται. Φησί γάρ, τοῦτο πρῶτον τιθείς καί τοῦ καταλόγου τῶν ἡμῖν ἡμαρτημένων μεῖζον, ὡς ἕν πως εἰπόντες τήν θείαν ἐνέργειαν καί τήν οὐσίαν, εἶθ᾿ ὥσπερ ἐκ μεταμελείας ἡμῖν αὐτοῖς μαχόμενοι διαφέρειν ἔφημεν. Καί οὐδέ ἐκεῖνο συνεώρακεν, ὅτι πᾶν τό ἕν πως ἀναγκαίως ἔστιν ὡς οὐχ ἕν˙ τά γάρ ἕν τῷ γένει διάφορα τῷ εἴδει, καί τά ἕν τῷ εἴδει, διάφορα τῷ ἀριθμῷ, ἔστι δ᾿ ἅ καί τῶν ἐν τῷ ἀριθμῷ καί αὐτῇ τῇ ὑποστάσει διάφορά ἐστι ταῖς φύσεσι˙ πολλά δέ καί τῷ ὑποκειμένῳ ὄντα ἕν, οὐ διάφορα μόνον ἐστίν, ἀλλά καί ἐναντία.

Καί οὐ λέγω ταῦτα νῦν, ὡς οὕτως ἐχούσης τῆς ἐνεργείας πρός οὐσίαν ἡντινοῦν – μή πάλιν ἐπιφυέσθωσαν ἡμῖν οἱ κακομαχεῖν προῃρημένοι μάτην -, ἀλλά τοῦτο μόνον, ὅτι τά μή διαφέροντά πως καί διάφορά πως αὖθις, ἀριθμοῦ δέ χωρίς διαφοράν ἰδεῖν ἀνένδεκτον κατά τόν θεῖον Μάξιμον˙ πᾶσα γάρ αὖθις κατ᾿ αὐτόν διαφορά τό ποσόν τῶν διαφερόντων πραγμάτων, συνεισάγειν ἑαυτῇ πέφυκεν, εἴτε οὐσιῶν εἴτε ποιοτήτων εἴτε ἰδιοτήτων, καί ἁπλῶς εἰ διαφοράν εἴποιμεν, πάντως ἐν ποσῷ τά διαφέροντα θεωρήσαντες εἴτε αἰσθήσει εἴτε νοήσει τήν διαφοράν ἐγνωρίσαμεν. Ἀλλ᾿ ἵνα πάλιν κατά τόν αὐτόν εἴπω, τήν οἱανοῦν διαίρεσιν οὔτε ποιεῖν οὔτε πάσχειν οὔτε εἰσάγειν ὁ ἀριθμός δύναται˙ οὐ γάρ τό εἰδέναι ταῦτα μερίζειν ἐστίν.

Τοιαύτη μέν οὗν ἡ πρώτη καί μεγίστη λαβή καθ᾿ ἡμῶν. Ἡ δέ δευτέρα τίς; Ὅτι μή μόνον ἑαυτοῖς ἀντιλέγομεν, ἅ ταῦτά πως ἔφημεν καθ᾿ ἕτερον τρόπον οὐ (σελ. 182) ταυτά δεικνύντες, ἀλλά σύν ἡμῖν αὐτοῖς καί τοῖς ἁγίοις ἡμῶν πατράσι˙ καί συνείρει τούτων ρήσεις ἐφεξῆς πολλάς, ταὐτό δεικνύσας ἐπί Θεοῦ τῇ οὐσίᾳ τήν ἐνέργειαν˙ τήν αὐτήν δ᾿ ἴδοις ἄν φερόμενον καί τόν καθηγητήν τῆς νέας ταύτης σοφίας καί θεολογίας. Ἀγνοοῦσι γάρ, ὡς ὁπόσας ἄν συναθροίσωσι τοιαύτας ρήσεις, οὐχ ὑπέρ ἑαυτῶν, ἀλλ᾿ ὑπέρ ἡμῶν καί τῆς ἡμῖν χάριτι Χριστοῦ συμφθεγγομένης ἀληθείας πράξουσιν˙ οὐδέ γάρ ὁ Σαβέλλιος ἴσχυσε κατά τῆς ἐκκλησίας, «ἐγώ καί ὁ Πατήρ ἕν ἐσμεν» προφέρων καί τἄλλ᾿ ἐρανιζόμενος ἐκ τῶν Γραφῶν, ὅσα μίαν ἀναφαίνει τήν τοῦ Πατρός καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ Πνεύματος θεότητα˙ μίαν γάρ ἴσμεν καί ἡμεῖς ἀλλ᾿ ἐν τρισίν ὑποστάσεσι προσκυνουμένην. Οὕτω τοίνυν καί ταὐτόν οὖσαν ἴσμεν τήν ἐνέργειαν καί τήν οὐσίαν ἐπί τῆς θείας καί ὑπερφυοῦς ἁπλότητος καί οὐκ ἐπί ταύτης μόνον, ἀλλά καί ἐπί πάσης νοερᾶς οὐσίας, ὡς κἀν τῷ Περί θείων ἐνεργειῶν διά πολλῶν ἀποδέδεικται ἡμῖν˙ ἐπεί δέ τοῦτο καί τοῖς ἀντιλέγουσιν συνωμολόγηται, βραχύς ἡμῖν ἐν τοῖς ἄλλοις ὁ περί ταυτότητος λόγος.

Ἔστι μέν οὖν ταὐτόν πως οὐσία καί ἐνέργεια ἐπί Θεοῦ, ἀλλ᾿ ἔστιν ὡς καί διενηνόχασιν ἀλλήλων, ὡς ἀριδήλως ἐν τοῖς τῶν πατέρων λόγοις δείκνυται. Φησί γάρ ὁ θεῖος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός περί Θεοῦ γράφων, «ἄλλο ἐνεργῶν καί ἄλλο ἐνεργητικόν καί ἄλλο ἐνέργεια˙ καί αὖθις ἕτερον τό τῆς ἐνεργείας ἀποτέλεσμα»˙ καί ὁ μέγας Γρηγόριος ὁ θεολόγος καί αὐτός ἐπί Θεοῦ, «ἕτερόν ἐστι θέλων καί θέλησις, γεννῶν καί γέννησις, λέγων καί λόγος, εἰ μή μεθύομεν˙ τά μέν γάρ ὁ κινούμενος, τά δ᾿ οἷον ἡ κίνησις». Ὁ δέ μέγας αὖθις Βασίλειος, «πῶς οὐ καταγέλαστον τό δημιουργικόν οὐσίαν (σελ. 184) εἶναι λέγειν, τό προνοητικόν οὐσίαν, τό προγνωστικόν πάλιν ὡσαύτως, καί ἁπλῶς πᾶσαν ἐνέργειαν οὐσίαν τίθεσθαι»; Βλέπεις, πάτερ, πῶς μεθύοντές εἰσι καί καταγέλαστοι, καί, ὡς ἀνωτέρω ἔφην, ἔκφρανες οἱ μηδέν διαφέρειν οἰόμενοι τήν οὐσίαν καί τήν ἐνέργειαν ἐπί Θεοῦ; Καίτοι τίς ἄν δύναιτο πάσας τάς φωνάς παράγειν τῶν πατέρων, δι᾿ ὧν ἑτέρα ἡ ἐνέργεια τῆς οὐσίας ἐπί τοῦ Θεοῦ καί λέγεται καί δείκνυται; Ὡς γάρ οὐκ ἔστι τά ὑποστατικά ὑπόστασις, ἀλλά καί χαρακτηριτικά ὑποστάσεως, οὕτω καί τά φυσικά οὐ φύσις ἀλλά χαρακτηριστικά φύσεως˙ «φυσικά δέ φαμεν», φησίν ὁ ἱερός Δαμασκηνός, «τά θελήματα καί τάς ἐνεργείας, λέγω δή αὐτήν τῆς θελητικήν καί ἐνεργητικήν δύναμιν, καθ᾿ ἥν θέλουσι καί ἐνεργοῦσι τά θέλοντα καί ἐνεργοῦντα».

Καί τοίνυν ἡ μέν φυσική θέλησις καί ἡ ἐνέργεια τῆς φύσεως ἐστι – καί παρά τῶν πατέρων ἀναγέγραπται –, οὐ τῆς φύσεως δέ μόνον, ἀλλά καί ἐκ τῆς φύσεως, ἡ δέ φύσις οὐ τῆς θελήσεως οὐδέ ἐκ τῆς θελήσεως ἤ τῆς οἱασοῦν ἄλλης ἐνεργείας. Ὡς μέν οὖν ἐξ ἐκείνης αὕτη, ἄλλη καί οὐχ ἡ φύσις ἐστίν, ὡς δέ αὐτήν ἐκείνην ἐπί τῶν ἀσωμάτων καί οὐδέν ἄλλο χαρακτηρίζουσα οὐκέτ᾿ ἄν ἄλλο παρ᾿ ἐκείνην νοοῖτο˙ καί γάρ νοῦν ἐστι καί ἡ τοῦ νοῦ ἐνέργεια καί οὔτε διόλου τό αὐτό τῇ ἐξ ἧς ὑπάρχει φύσεως οὔτε παντάπασιν ἄλλη˙ τῷ γάρ ἐξ ἐκείνης εἶναι καί τῷ διαπορθμεύεσθαι δύνασθαι καθάπερ τινί χρωμένη πορθμείῳ τῷ λόγῳ πρός τούς ἀκούοντας καί πολλοῖς ἑτέροις τρόποις διῄρηται πρός τόν νοῦν. Τῷ δέ νοερά πως καί αὕτη εἶναι καί νοητή καί τῷ ταῦτα δεικνύειν ἐν ἑαυτῇ ἅ περί ἐκεῖνον ὁρᾶται καί τῷ ἀχωρίστως αὐτῷ συγκαταλαμβάνεσθαι, ἡ αὐτή ἐκείνῳ ἐστίν˙ ὁ γάρ ἐνέργειαν ἤ δύναμιν εἰπών, εὐθύς καί (σελ. 186) τήν φύσιν, ἧς ταῦτα, συνελογίσατο. Χρή οὖν ὁμολογεῖν ἄμφω, τήν διαφοράν τε καί τήν ταυτότητα, καί δι᾿ ἀμφοτέρων ἐν τῇ μεσότητι μένειν τῆς εὐσεβείας, ἀλλά καί αἰτίαν ὁμολογεῖν τῆς ἐνεργείας τήν φύσιν, ἵνα μήτε δύο εἶεν ἀρχαί μήτε μία μέν, ἀνενέργητος δέ, ἤ τῷ μή διάφορον ἔχειν ἑαυτῆς τήν ἐνέργειαν ἤ τῷ ἀλλοτρίαν, καταβαλλομένην εἰς κτίσιν καί ἀλλοτριουμένην θεότητος. Τί γάρ δεῖ Θεόν ἤ συντέμνειν κακῶς ἤ κατατέμνειν εἰς ἀνισότητας; Ἀλλά γάρ ἀμφότερα ταῦτα τῶν πατέρων διαγορευόντων σαφῶς καί ἡμῶν ἐκείνοις ὁμολογούντων, θάτερον αὐτοί πιστούμενοι διά τῶν μαρτυριῶν ἀντιλέγειν οἴονται ἡμῖν.

Τρίτον αὐτοῖς λῆμμα καθ᾿ ἡμῶν, ὅτι ἐξ ἀτελοῦς εἰς τελειότητα προκόψει ὁ Θεός, εἴπερ τῆς φύσεως ἔχει διαφέρουσαν τήν ἐνέργειαν. Εἴχομεν οὖν περιτρέπειν αὐτῶν τόν λόγον εἰς ἅπαν τοὐναντίον˙ οὐδέ γάρ ὁ νοῦς χείρων ἑαυτοῦ γένοιτ᾿ ἄν, κατά τήν ὑπό τοῦ μεγάλου Διονυσίου ὀνομαζομένην ἕνωσιν τῶν νοήσεων ἀπολυθείς δυνάμεώς τε καί κατά τήν θύραθεν σοφίαν ἀτελοῦς τε καί τελείας οὔσης, ἡ τελεία χωρίς ἡστινοσοῦν φθορᾶς τε καί μεταβολῆς ἔχεταί τε καί ἀπολύεται τῆς ἐνεργείας. Ἀλλά τά τοιαῦτα ἀφέντες, τό τῆς ἁγίας καί οἰκουμενικῆς πέμπτης συνόδου πρός αὐτούς ἐροῦμεν˙ ὅ γάρ νῦν λέγουσιν οἱ ἀντιλεγόντες ἡμῖν, τοῦτ᾿ αὐτό τόν Ὠριγένην εἰπόντα καταμαθόντες, ἡ ἁγία σύνοδος, δικαίως ἀνεθεμάτισαν, γράφοντες ἐπί λέξεως˙ «ἔλεγεν ὁ Ὠριγένης, ὅτι ὁ Θεός ἀπό τοῦ μή κτίζειν ἐλθών εἰς τό κτίζειν, πάντως ἐτράπη ἀφ᾿ ἑτέρου εἰς ἕτερον», ὥσπερ οἱ νῦν ὠριγενισταί οὗτοι, ἀπό τοῦ ἀτελοῦς ἥξει, φασίν, εἰς τό τέλειον. Ἄκουσον δή καί τῆς πρός τοῦτο τῶν πατέρων ἀντιλογίας. Οὐ γάρ εἶπον (σελ. 188) δέν διαφέρειν τῆς οὐσίας τήν ἐνέργειαν, ἀλλά τί; «λέγομεν δέ ἡμεῖς φασιν, ὅτι οὐ κατά τήν φύσιν ἐτράπη, ἀλλά κατά τήν ἐνέργειαν». Ὁρᾷς τήν διαφοράν σαφῆ τῆς τε ἐνεργείας καί τῆς φύσεως; Ἀλλ᾿ ἄκουε τῶν ἐφεξῆς, μᾶλλον δέ οὐδέ κατά ταύτην˙ «εἶχε μέν γάρ ἀεί τήν δύναμιν τοῦ κτίζειν καί δημιουργεῖν, ἐνεργήθη δέ ἡ τοιαύτη δύναμις, ὅτε ἐβουλήθη ὁ Θεός». Ποῦ εἰσιν οἱ λέγοντες ἀεί τό ἐνεργούμενον κτιζόμενον δηλοῦν; Καίτοι τοῦ θεολόγου λέγοντος ἐν τῷ πρώτῳ τῶν Περί Υἱοῦ˙ «εἰ τό Πατήρ ὄνομα ἐνεργείας, αὐτό τοῦτο ἐνεργηκώς ἄν εἴη τό ὁμοούσιον». Κἀνταῦθα τοίνυν ἀκουέτωσαν, ὅτι ἐνεργήθη ἡ τοῦ Θεοῦ προαιώνιος δύναμις, τουτέστιν ἐχρήσατο αὐτῇ καί κατ᾿ αὐτήν ἐνήργησεν ὁ ταύτην ἔχων. Ἔστιν οὖν ἐνέργεια θεία κατά τούς πατέρας ἡ προαιώνιος τοῦ Θεοῦ δύναμις, φανερουμένη διά τῶν ποιημάτων. Κατά μέν οὖν τό φανεροῦσθαι ἦρκται, ἡ δέ δύναμις οὐκ ἦρκται. Διό καί ὁ μέγας Ἀθανάσιος τῶν ποιημάτων τάς θείας ἐνεργείας ἀποδιαστέλλει, γράφων, ἐν τῇ Πρός Ἀρειανούς Διαλέξει «ὅτι τοῦ Θεοῦ εἰσι καί αἱ ἐνέργειαι καί τά ποιήματα», Θεοῦ δέ ἐνταῦθα, οὐ τοῦ Πατρός φησι μόνου, ἀλλά καί τοῦ Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος˙ οὐδέ γάρ τοῦ Πατρός μόνου τά ποιήματα.

Τέταρτον ὅτι ποιότητα ἕξει καί σύνθετος ἔσται ὁ Θεός, εἰ διαφέρουσαν ἔχει τῆς οὐσίας τήν ἐνέργειαν. Τό δέ θαυμάσιον, ὅτι πρός τά προγεγραμμένα πρός ἕκαστον τούτων παρ᾿ ἡμῶν οὐδέ γρύ, τό τοῦ λόγου, φθέγξασθαι δεδυνημένος – καί γάρ οὐδ᾿ ἐμνημόνευσεν –, εἶθ᾿ ὡς ἐκκεκωφημένος πάλιν τῶν αὐτῶν ἐπιχειρημάτων πρός τούς ἀπολελογημένους ἔχεται˙ καίτοι τῶν πατέρων φανερῶς καί διαφέρειν λεγόντων τήν ἄκτιστον ἐνέργειάν τε καί δύναμιν τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦ, (σελ. 190) καί ἡμῶν αὐτοῖς ὁμολογούντων, οὐ πρός ἡμᾶς τούς ἑπομένους, ἀλλά πρός τούς ἡγουμένους ἐκείνους ἀνεφέρετ᾿ ἄν ἡ μέμψις, εἴπερ ὑπῆρχεν ἀληθής. Ἀλλ᾿ «ὁ πεσών», φησίν, «ἐπ᾿ ἐκεῖνον τόν λίθον συντριβήσεται˙ ἐφ᾿ ὅν δ᾿ ἄν πέσῃ, λικμήσει αὐτόν». Καί ἡμεῖς τοιούτων εὐτυχοῦντες τῶν προβόλων, ἀσινεῖς καί ἀπερίτρεπτοι διαμενοῦμεν. Ἐπεί δ᾿ ὅμως ἐν πᾶσι τῶν πατέρων ὑπεραπολογούμενοι κατηγορούμεθα, φέρ᾿ εἴπωμέν τι καί νῦν αὖθις περί τούτων˙ τόν γάρ Περί θείων ἐνεργειῶν καί τῆς ὑπερφυοῦς ἁπλότητος λόγον, ἐν ὧ πλείω ποιούμεθα τήν περί τούτων σκέψιν, ἀποστεῖλαι νῦν οὐ ρᾴδιον τῇ σῇ σεβασμιότητι. Ποιότητα τοιγαροῦν ἐπί τῆς θείας ὑπερουσιότητος λέγειν οἱ πατέρες ἀπηγόρευσαν, ἐνεργείας δέ φασιν οὐ μίαν οὐδέ δύο οὐδέ τρεῖς, ἀλλά καί πολλῷ πλείους καί ἀκτίστους πάσας. Φησί γάρ ὁ μέγας Βασίλειος ἐν τοῖς Ἀντιρρητικοῖς˙ «αἱ δέ ἐνέργειαι τοῦ Πνεύματος τίνες; Ἄρρητοι μέν διά τό μέγεθος, ἀνεξαρίθμητοι δέ διά τό πλῆθος. Πῶς γάρ νοήσομεν τά τῶν αἰώνων ἐπέκεινα; Τίνες αἱ πρό τῆς νοητῆς κτίσεως αὐτοῦ ἐνέργειαι; Τάς τοίνυν πρό τῆς νοητῆς κτίσεως καί τῶν αἰώνων ἐπέκεινα ταύτας ἐνεργείας τοῦ Πνεύματος κτιστάς μέν εἶναι ἀδύνατον, τό δ᾿ οὐσίαν εἶναι ταύτας τοῦ Θεοῦ ἤ τόν τοῦ Πατρός Υἱόν οὐκ ἔνι˙ μία γάρ οὐσία Πατρός Υἱοῦ καί Πνεύματος, καί εἷς ὁ τοῦ Πατρός μονογενής Υἱός καί αὐτό τό Πνεῦμα ἕν. Αἱ δέ τοῦ Πνεύματος ἐνέργειαι ἀνεξαρίθμητοι, φησί, διά τό πλῆθος». Καί τινα συνείρας ἄλλα περί τῶν ἐνεργειῶν, ἐπάγει˙ «Ἦν γάρ καί προῆν καί συμπαρῆν τῷ Πατρί καί τῷ Υἱῷ καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον». Εἶτα συμπεραίνει λέγων, «ὥστε κἄν τι νοήσῃς τῶν αἰώνων ἐπέκεινα καί τοῦτό ἐστι τοῦ Πνεύματος κατωτέρω», τάς (σελ. 192) ἀκτίστους ἐνεργείας κατωτέρας, φανερῶς τοῦ Πνεύματος ἀποφηνάμενος εἶναι. Πῶς οὖν αὗται ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ ἤ ὁ τοῦ Πατρός μονογενής; Ὅ δέ τήν ἀρχήν εἴρηκεν ὁ μέγας, πῶς νοήσομεν τάς προαιωνίους ἐνεργείας, οὐ κατά τό εἶναι οὐδ᾿ ὡς δεικνύς πάμπαν ἀπερινοήτους, ἔφη, ἀλλ᾿ ὡς ἐπ᾿ ἀκριβείας˙ ἐπεί διά τό μέγεθος, φησίν, ἄρρητοι καί διά τό πλῆθος ἀνεξαρίθμητοι. Δείκνυσι δέ που τῶν ἐπῶν καί ὁ τῆς θεολογίας ἐπώνυμος Γρηγόριος, ἔστιν ἅς τῶν προαιωνίων τοῦ Πνεύματος ἐνεργειῶν καί ἡμεῖς ἐν τῷ δευτέρῳ Πρός Βαρλαάμ Δευτέρων πολύν περί τούτων πεποιήμεθα λόγον, δεικνύντες καί πρό τῆς γενέσεως τῶν γενητῶν τήν πρόνοιαν ἐνεργουμένην, ἔτι δέ καί τῶν ταύτῃ συτοίχων οὐκ ὀλίγα, τοῦ Θεοῦ δι᾿ ἀγαθότητα σοφῶς προνοουμένου τοῦ τῇ γενέσει δέοντος καιροῦ.

Ἀλλά πρός ὅ νῦν ἡμῖν λόγος. Ἐπειδήπερ οἱ πατέρες ποιότητας μέν λέγειν ἀπαγορεύουσιν ἐπί Θεοῦ, ἐνεργείας δέ φασιν, οὐκ ἄρα κατ᾿ αὐτούς ἡ ἐνέργεια ποιότης˙ ὁ δέ λόγος τίς; Ὅτι κατά μέν τήν ποιότητα πεποίωται καί πέπονθε μᾶλλον ἤ ποιεῖ τό πεποιωμένον κατ᾿ αὐτήν, κατά δέ τήν ἐνέργειαν οὐχ οὕτως˙ τό γάρ πρώτως ἐνεργοῦν ἀκάματον καί ἀπαθές, ὡς ἐν τοῖς τεχνητοῖς ἡ τέχνη, καί ὁ ταύτης ἐπιγνώμων νοῦς. Εἰ δέ τά κτιστά καί ἐνεργοῦντα πάσχει τι (βελτίων γάρ ἡ τέχνη γένοιτ᾿ ἄν ἑαυτῆς ἐνεργουμένη καί ὁ ταύτην κεκτημένος νοῦς), ἀλλ᾿ ἡ αὐτοτελής καί ἀπαθής καί ἀναλλοίωτος φύσις, τήν θείαν δύναμιν ἐκφαίνουσα διά τῆς ἐνεργείας, ἀπαθής καί ἐνεργοῦσα μένει. Διά τοῦτο ἡ ἐνέργεια σύνθεσιν οὐκ ἐνεργάζεται τῇ θείᾳ φύσει, καί γάρ παρ᾿ ἧς μηδέν μηδαμῇ πάθος, οὐδέ σύνθεσις˙ ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ἐνθεωρουμένην ἔχει τήν τοῦ ἐναντίου μῖξιν ἡ θεία δύναμις, δηλονότι τήν ἀδυναμίαν, παντοδύναμον γάρ τό θεῖον, οὐδέ κατά μετουσίαν ἔχει τήν δύναμιν ἡ θεία (σελ. 194) φύσις, ἅ ποιητικά ἐστι συνθέσεις ἐπί πάντων τῶν κτιστῶν˙ αὐτοζωή γάρ καί αὐτοαγαθότης καί πάντα τά τοιαῦτα ὁ Θεός ἐστιν, οὐχ ὡς ἕτερον μέν ὤν, ἕτερον δ᾿ οὐκ ὤν, ἀλλ᾿ ὡς μή κατά μετουσίαν τούτων ἕκαστον ὑπάρχων, ἐν ἑκάστῳ δέ ὅλος ἀμερῶς καί ἐν πᾶσιν ἀμερίστως ὤν. Ὅτι μέν οὖν ταῦθ᾿ οὕτως ἔχει, μεμυήμεθα, πῶς δέ τούτων ἕκαστον ἐπ᾿ ἀκριβείας οὔτε εἰπεῖν οὔτε ἐννοῆσαι δυνατόν.

Τί δέ καί περί τοῦ τρισυποστάτου τῆς μιᾶς θεότητος ἐροῦσιν οἱ διά τήν ἐνέργειαν ὑπονοοῦντες σύνθεσιν; Οὐ μήν, ἀλλ᾿ ἐκεῖνοι μέν φασιν, ὡς εἰ παρά τήν φύσιν τοῦ Θεοῦ ἕτερόν τι ἄκτιστόν ἐστι, σύνθετος ἔσται ὁ Θεός. Ἐγώ δ᾿ ἄν φαίην, ὡς εἰ μή καί ἕτερόν τι παρά τήν φύσιν ἄκτιστόν ἐστιν, οὐχ ἁπλοῦς ἔσται ὁ Θεός. Ὁ γάρ τῆς θεολογίας ἐπώνυμος Γρηγόριος περί αὐτοῦ φησι˙ «τί γάρ ὤν ἁπλῆς ἐστι φύσεως ἐπιζητήσωμεν˙ οὐ γάρ δή τοῦτο φύσις αὐτῷ, ἡ ἁπλότης». Ἡ τοίνυν ἁπλότης μή οὖσα φύσις, εἰ μή ἄκτιστος εἴη καί ἄναρχος, οὐκ ἔσται ὁ Θεός ἁπλοῦς ἐξ ἀϊδίου, μᾶλλον δέ οὐδέποτε. Τῶν ἀστειοτάτων ἄν εἴη τοιγαροῦν, τῇ διδασκαλίᾳ πειθαρχήσαντας ἡμᾶς αὐτῶν, μή τῇ τοῦ Θεοῦ φύσει προσεῖναι λέγειν τήν ἁπλότητα τολμᾶν, ὡς ἕτερον σημαίνουσα παρά τήν φύσιν, ἵνα μή παρά τοῦτο σύνθετον ἀποδείξωμεν αὐτήν. Ἡ δέ ἁπλότης αὕτη καί μία τῶν θείων ἐνεργειῶν ἐστι κατά τούς ἐν Πνεύματι λαλοῦντας τά τοῦ Πνεύματος˙ τῇ γάρ μεθέξει ταύτης ἄγγελοί τε καί ψυχαί καθεστήκασιν ἁπλοῖ. Τοιγαροῦν καί μετοχή ἐστιν αὕτη ἡ ἁπλότης, ὡς καί ὁ Ἀρεοπαγίτης οὐρανόφρων Διονύσιός φησι˙ «μετοχή δέ πᾶσα κατ᾿ αὐτόν μετέχει μέν οὔ, μετέχεται δέ. Πᾶν δέ τό μετεχόμενον καί μή μετέχον κατ᾿ αὐτόν αὖθις ἄκτιστον.

(σελ. 196) Πέμπτον ἐστίν αὐτοῖς τό τοῦ Θεοῦ ἐνέργειαν εἶναι τόν Υἱόν μόνον καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ἡμᾶς δ᾿ ἁμαρτάνειν, ὅτι λέγομεν καί κοινήν ἐνέργειαν Πατρός, Υἱοῦ καί Πνεύματος. «Τίς γάρ», φασί, «καί χρεία τῷ Υἱῷ ἐνέργειαν ἔχειν, ὅς ἐστιν αὐτοενέργεια;». Εἰ δέ τις φαίη, διά τό ἐκ τοῦ Πατρός ἀχωρίστως εἶναι τόν Υἱόν ἐνέργειαν αὐτόν εἰρῆσθαι, οὐδέ γάρ ἁπλῶς ἐστιν ἐνέργεια ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει ὤν, αὐτοί διισχυρίζονται μηδαμοῦ γεγράφθαι τόν Θεόν ἔχειν ἐνεργείας καί αὐθυποστάτους καί μή αὐθυποστάτους, πρός οὕς ἄν τις φαίη˙ πῶς ὦ σοφοί, ταὐτό λέγοντες καί ἀδιάφορον οὐσίαν καί ἐνέργειαν, εἶτα τήν μέν οὐσίαν κοινήν Πατρί, Υἱῷ καί Πνεύματί φατε, τήν δέ ἐνέργειαν οὐχί κοινήν; Πῶς δέ ἡ μέν οὐσία οὐχ ὑπόστασις οὐδέ ὑποστατικόν, οὐ γάρ τῶν τριῶν ἑνός οὐδέ μία ἡ ὑπόστασις, τήν δέ ἐνέργειαν ὑποστατική ποιεῖτε; Τά γάρ ἴδια Υἱοῦ ἤ Πνεύματος αἱ ὑποστάσεις καί τά ὑποστατικά εἰσι. Καί τίς τῶν εὖ φρονούτων, κατά τόν θεῖον Μάξιμον εἰπεῖν, ὑποστατικήν ἐνέργειαν εἴρηκέ ποτε; Συμβαίνει δέ τόν μέν Πατέρα δύο καί μόνας ἐνεργείας ἔχειν, τόν Υἱόν τε καί τό Πνεῦμα˙ τούτων δέ ἑκάτερον οὐδ᾿ ἡντινοῦν, καίτοι περί μέν τοῦ Πατρός οὐδ᾿ εὐχερές εἰπεῖν ποσαχῇ τῆς Γραφῆς ὁ τῶν ἐνεργειῶν διαθρυλεῖται πλοῦτος, περί δέ τοῦ Πνεύματος ἀνωτέρω σαφέστερον προτέθειται˙ περί δέ τοῦ Υἱοῦ καί ἡ ἕκτη σύνοδος ἐδίδαξεν ἡμᾶς, οὐκ ἐν δυσί μόνον φύσεσιν, ἀλλά καί δυσί καταλλήλως ἐνεργείαις καί δυσί θελήμασι προσκυνεῖν θεσπίσασα Χριστόν, ἀλλά καί ὁ προφήτης εἴρηκε Μιχαίας φησί γάρ προκηρύττων τήν ἐν Βηθλεέμ κατά σάρκα γέννησιν αὐτοῦ, «καί οἱ ἔξοδοι αὐτοῦ ἀπ᾿ ἀρχῆς, ἐξ ἡμερῶν αἰῶνος», ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐξόδους λέγων, ἀκτίστους δηλονότι καί (σελ. 198) ἀνάρχους, τάς κατά τήν θεότητα τούτου ἐνεργείας, ὡς καί ὁ Νύσσης θεῖος Γρηγόριος τό προφητικόν ἐξηγούμενός φησιν. Εἰ δέ καί τήν γέννησιν ἐκδεξόμεθα λέγειν τόν προφήτην διά τῶν ἀπ᾿ ἀρχῆς ἐξόδων, καί οὕτω τό τῶν Βαρλααμικῶν δόγμα καταργεῖται˙ καί γάρ ἡ γέννησις οὐκ ἔστι φύσις, ἀλλά περί τήν φύσιν, ὡς καί ἡ ἀγεννησία. Μή οὖσα τοίνυν φύσις ἡ γέννησις, ἄκτιστός τε καί ἄναρχός ἐστιν. Ἐγκαλυπτέσθωσαν οὐκοῦν οἱ γράφοντες, ἕν μόνον ἄκτιστον, ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ οἱ γράφοντες, ἕν μόνον ἄκτιστον, ἡ οὐσία τοῦ Θεοῦ˙ πᾶν δ᾿ ὅ,τι παρ᾿ αὐτήν, κτιστόν. Εἰ δ᾿ ὡς τῆς οὐσίας ταὐτόν τῇ ἐνεργείᾳ οὔσης ὁ Υἱός ὤν αὐτονενέργεια ἐνέργειαν οὐκ ἔχει κατά τούς ἐνεργείας θείας χωρίς θεολογοῦντας, καί ὁ Πατήρ τῆς αὐτῆς οὐσίας ὤν, αὐτοενέργειά ἐστι καί οὐδ᾿ ἐκεῖνος ἐνέργειαν ἕξει κατ᾿ αὐτούς, οὐδέ τόν Υἱόν.

Ὁρᾷς τῶν ἀτόπων τήν σωρείαν, ἥν ταῖς κεφαλαῖς κακῶς ἐπεσώρευσαν αὐτῶν; Δημιουργός δέ τῶν ποιημάτων ὁ Πατήρ μόνον ἤ καί ὁ Υἱός; Πάντως καί ὁ Υἱός καί τό Πνεῦμα τό ἅγιον. Καί ποιήματά ἐσμεν ἅπαντες οὐ τοῦ Πατρός μόνου ἀλλά καί τοῦ μονογενοῦς Υἱοῦ καί τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καί οὐ μή ποτ᾿ ἄν τις ἄλλως φαίη, εὐσεβεῖν βουλόμενος, ἐπί δέ τοῦ ἐνεργείᾳ ἐνεργοῦντος, αὐτοῦ μέν τοῦ ἐνεργοῦντος λέγεται τά ἐνεργήματα, τῆς δ᾿ ἐνεργείας ἔστιν ὅτε μή. Καί μάρτυς ὁ μέγας θεολόγος Γρηγόριος˙ φησί γάρ πρός τούς θελήσεως Υἱόν εἰπόντας τόν Υἱόν, «εἰ θέλων ὁ Πατήρ ἐγέννησεν αὐτόν, ἕτερον θέλων ἐστί καί θέλησις, γεννῶν καί γέννησις, λέγων καί λόγος, εἰ μή μεθύομεν˙ οὔκουν θελήσεως τό θεληθέν οὐδέ τό γεννηθέν γεννήσεως οὐδέ τό ἀκουσθέν ἐκφωνήσεως, ἀλλά τοῦ θέλοντος καί τοῦ γεννήσαντος καί τοῦ λέγοντος». Εἰ τοίνυν καί τοῦ (σελ. 200) Πατρός ὁ Υἱός μέν ἐστιν ἐνέργεια, ἐνέργειαν δ᾿ οὐκ ἔχει, οὐκ αὐτοῦ ἐσμεν κατ᾿ αὐτούς ποιήματα, ἀλλά μόνου τοῦ Πατρός. Οὐκ ἀκηκόασι δέ τοῦ αὐτοῦ θεολόγου καί ἀλλαχοῦ που λέγοντος θεοπρεπές εἶναι τό τόν Πατέρα διά μέσης τῆς τοῦ Υἱοῦ θεότητος ἐλθεῖν ἐπί τά κτίσματα; Ἆρ᾿ οὖν καί ὁ τῇ οἰκείᾳ ἐνεργείᾳ ἐνεργῶν οὐκ ἀμέσως ἐνεργεῖ, καί ὁ κατά πρόσωπον ποιούμενος τήν ὁμιλίαν, ὅτι λόγῳ συγγινόμενός ἐστιν, οὐκ ἀμέσως συντυγχάνει; Ἀλλ᾿ ἐπεί διαρρήδην φασίν οἱ ἀντιλέγοντες ἡμῖν μή εἶναι ἐνεργείας ἀκτίστους οὐκ ἐνυποστάτους ἐπί τοῦ Θεοῦ, τί φήσουσι πρός τό τοῦ μεγάλου Βασιελείου φάσκοντος, παρά τῷ ἁγίῳ Πνεύματι πάντα τέλεια, ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, καί τά ἑξῆς, οὐ δή καί πάνθ᾿ ὅσα σχεδόν ἐπί Θεοῦ λέγεται συλλαβών καί ἀπαριθμησάμενος οὗτος, ἐν οἷς κατά τήν ἀπαρίθμησιν τῶν χαρισμάτων καί τόν φόβον ἀσφάλειαν προσηγόρευσεν, ἐνερμοζόμενος τῷ θείῳ Πνεύματι θείως, εἶτ᾿ ἐπαναλαμβάνων γράφει, «ταῦτα δέ πάντα ἀϊδίως ἔχει τό Πνεῦμα τό ἅγιον, ὡς Πνεῦμα Θεοῦ καί ἐξ αὐτοῦ πεφηνός, ἀλλά τό μέν ἐκ Θεοῦ πηγάζον ἐνυπόστατόν ἐστι, τά δέ ἐξ αὐτοῦ πηγάζοντα ἐνέργειαι αὐτοῦ εἰσιν». Ὁρᾷς καί πολλάς ἐνεργείας καί ἀκτίστους καί οὐκ ἐνυποστάτους; Ταῦτα γάρ, φησίν, ἀϊδίως τό Πνεῦμα ἔχει τό μόνον ἐνυπόστατον. Ἐν δέ τοῖς Κατ᾿ Εὐνομιανῶν συλλογισμοῖς πρός τούς ἐνέργειαν τοῦ Πατρός τόν Υἱόν λέγοντάς φησιν˙ «εἰ ὁ Υἱός ἐνέργεια καί οὐ γέννημα, οὔτε ὁ ἐνεργήσας οὔτε μήν τό ἐνεργηθέν αὐτός ἐστιν, ἕτερον γάρ ἡ ἐνέργεια παρά ταῦτα˙ ἀλλά καί ἀνυπόστατος, οὐδεμία γάρ ἐνέργεια ἐνυπόστατος, τουτέστιν αὐθυπόστατος». Εἰ δέ τις τά κτίσματα τολμήσει φάναι τάς μή ἐνυποστάτους ταύτας ἐνεργείας, δότω λόγον, πῶς οὐδέν τῶν (σελ. 202) κτισμάτων ἐνυπόστατον, καί ταῦτα τοῦ Θεοῦ μή ποιότητας μόνον, ἀλλ᾿ οὐσίας πεποιωμένας κτίσαντος;

Τί δέ καί ὅτι τό αὐθυπόστατον οὐ κατάλληλον ἐπί τῶν θείων; Τά γάρ ἐφεξῆς καί τινα τῶν προεξητασμένων μεταξύ παρήσειν ἔγνων δεῖν ὡς σαφεῖς ὄντα φλυαρίας. Τό δ᾿ αὐθυπόστατον οὐ κατάλληλον φασί τοῖς θείοις, ἐπειδή φησιν ὁ Χρυσόστομος πατήρ πρός τούς καταληπτήν οἰομένους τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ˙ «πῶς ἐστι νοῆσαι οὐσίαν, μήτε παρ᾿ ἑτέρου μήτε παρ᾿ ἑαυτῆς ὑποστᾶσαν»; Ὁρᾷς ὡς οἱ νεοφανεῖς οὗτοι θεολόγοι τό παρ᾿ ἑαυτοῦ ὑφεστηκός οἴονται τό αὐθυπόστατον σημαίνειν; Ἡμεῖς δ᾿ ἴσμεν αὐθυπόστατον τό ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει ὄν. Εἰ τοίνυν ὁ Υἱός ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει, πῶς οὐκ αὐθυπόστατος; Τό μέντοι ἐνυπόστατον ἀμφοτέρων ἐστί σημαντικόν, τοῦ τε αὐθυποστάτου καί τοῦ ἐν ἑτέρῳ θεωρουμένου, κατά τάς πατερικάς καί τοῦτο παραδόσεις. Δι᾿ ἀμφότερα τοίνυν ἐνυπόστατος καλεῖται ὁ Υἱός, καθ᾿ ἑαυτόν τε ὑφεστηκώς καί τοῦ Πατρός διατελῶν ἀχώριστος. Εἰ δέ ἀμφότερα ταῦτ᾿ ἔχει, πῶς οὐχί καί ἑκάτερον; Μᾶλλον δέ τό μέν πρότερον τῶν σημαινομένων ἀνωμολόγηται Χριστιανοῖς, εἰ δέ τις εὐσεβεῖ διανοίᾳ ἐναρμόζειν ἐθέλει καί τό δεύτερον, οὐ προσιστάμεθα. Δέον τοίνυνζητεῖν καί μανθάνειν παρά τῶν εἰδότων ἅπερ ἀγνοοῦσιν, αὐτοί, μηδ᾿ ἐπιστάμενοι τήν σημασίαν τῆς λέξεως μηδ᾿ ἐζητηκότες πρός ὅν τείνει νοῦν ὁ σκοπός τοῦ κεχρημένου, λίαν ἀμαθῶς καί κακοβούλως ἐπιτίθενται τοῖς θείοις, ἀλόγους καί σκαιούς ἑαυτούς ἀποδεικνύντες, ὡς καί τῷ μεγάλῳ δοκεῖ Διονυσίῳ˙ «ἄλογον γάρ», φησί, «καί σκαιόν καί τῶν μή τά θεῖα νοεῖν ἐθελόντων ἴδιον τό μή τῇ δυνάμει τοῦ σκοποῦ προσέχειν, ἀλλά ταῖς λέξεσιν».

(σελ. 204) Ἀλλ᾿ ὅτι μέν ὁ νῦν ἡμῖν ἀντιπεῖν προῃρημένος τά τοῦ Βαρλαάμ ἄντικρυς καί τά τοῦ Ἀκινδύνου φθέγγεται, τῶν πάνυ δήλων˙ οὐδέ γάρ τό προσωπεῖον λέληθεν ἡμᾶς ὑποφαῖνον τήν ἐκείνων συμμορίαν ἐπιστεῖλαι νῦν ἡμῖν προῃρημένην. Φησί δέ καί τούς παρ᾿ ὑμῖν σοφούς ἅπαντας συμφθέγγεσθαι καί συναινεῖν, ᾧ πολλοῦ δέω πείθεσθαι˙ μεταπείθει γάρ με τό πρός αὐτόν τοῦ Ἀκινδύνου γράμμα, δι᾿ οὗ καί αὐτός ἰσχυρίζεται, τούς τε ἐλλογιμωτέρους τῶν ἐνθάδε καί τούς ἡσυχίᾳ προσανέχοντας καί τούς ἄλλους ἁπλῶς πάντας συμφωνοῦντας ἔχειν. Φιλοκρινεῖν μέν οὖν τούς ἄλλους δυσχερές˙ σοφώτεροι δ᾿ ἐν ἀρχιερεῦσι τίνες; Οὐχ ὁ Ἐφέσου τε καί ὁ Κυζίκου, καί μετ᾿ αὐτούς ὁ Δυρραχίου τῶν θείων ἐπιγνώμων; Τοσοῦτον οὖν οὐκ ἔστι τις τούτων συναινῶν αὐτῷ καί μάλιστα μετά τήν δι᾿ αὐτόν γεγονυῖαν σύνοδον καί τήν ἀκριβῆ καθ᾿ ἑαυτούς ἐξέτασιν, ὡς καί τάς τῶν τοιούτων ἀποκηρύξεις, εἰ μή μεταμέλοιντο, στέρξαι τε καί ὑπογράψαι, τόν δέ θεσπεσιώτατον Κυζίκου καί προθυμηθῆναι οἴκοθεν προσπαραθεῖναι τῷ Συνοδικῷ τόμῳ ἐπί λέξεως ταῦτα˙ «συνέβη τινάς ἐνεγκεῖν μοι μέρη τινά ἀπό τῶν συγγραμμάτων τοῦ τιμιωτάτου ἱερομονάχου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ. Ἦσαν δέ παρακεχαραγμένα, ὡς ὕστερον ἰδών καί ἀναγνούς τά ἐκείνου συγγράμματα ἔμαθον τήν ἀλήθειαν. Μαθών οὖν ὅτι ἐν πᾶσι ταῦτα σύμφωνά εἰσι τοῖς ἁγίοις ἀκριβῶς κατά πάντα, τούς τε λόγους αὐτῶν ἀκούσας καί αὐτούς συμφώνους εὑρών, τοῖς ἁγίος κατά πάντα, εἰς μαρτυρίαν καί ἀσφάλειαν τῆς ἀληθείας τῶν λεγομένων καί γεγραμένων ὑπό τε τοῦ τιμιωτάτου ἱερομονάχου κῦρ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί τῶν λοιπῶν μοναχῶν ὑπέγραψα».

Ταῦτα μέν ὁ Κυζίκου μετά τῶν συνυπογραψάντων πάντων, ἑπτά τόν ἀριθμόν ὄντων, καί τῶν ἄλλων, ὡς (σελ. 206) κρειττόνων ἐξειλεγμένων καί ἀντί πάντων ὑποσημηναμένων τόν τόμον. Περί δέ τῶν ἄλλων ἀρχιερέων, εἴ γε τούτοις νῦν ἕπονται, καί ποῖοί τινες ἄν εἶεν οἱ μή ἑπόμενοι, καί διατί, πᾶς τις νοῦν ἔχων συνορᾷ. Τῶν δ᾿ ἡσυχαστῶν τούς πλείους οἶδας. Ἀλλά τί χρή καί περί τούτων λέγειν, ὧν ἐπηρεαζομένων, αὐτός ἐκτός ὤν τῆς ἐπηρείας, ἑκών ὑπέδυν τόν ἀγῶνα τῆς ἀπολογίας, κρεῖττον ἡγησάμενος τούτοις συγκατηγορεῖσθαι ἤ δοκεῖν χωρίς αὐτῶν ἀνεύθυνος, ὅπερ καί αὐτοί συνίσασι;

Τῶν δ᾿ ἄλλων ἐλλογίμων ἴδοι τις ἄν ἔστιν ὧν, εἴπερ ἐθελήσει, μακρούς τε καί γενναίους λόγους ὑπέρ τε τῆς ὑφ᾿ ἡμῶν πρεσβευομένης ἀληθείας καί κατά τῶν ἡμῖν ἀντικειμένων ἐξενηνεγμένους. Ὁ δέ «πολλά εἰδώς φυᾷ», τό τοῦ Πινδάρου φάναι, καί τά πάντα συνετός καί τῆς ἀνεπιλήπτου κρίσεως ἔκκριτος προστάτης Ματαράγγος τῶν εὐαγγελικῶν κηρυγμάτων καθαιρέτας καί τῆς ἑλληνικῆς κακοφροσύνης νέους ὀνομάζει κήρυκας τούς ἡμῖν ἀντιλέγοντας, εἰ καί νῦν ἡ τῶν πολιτικῶν πραγμάτων σύγχυσις τῷ ψεύδει παρέχει τήν παρρησίαν. Οὐκ οἶμαι τοίνυν οὐδέ τούς παρ᾿ ἡμῖν σοφούς τοῖς τοιούτοις συναινεῖν.

Ἐπεί δ᾿, ὡς ἀπό τοῦ νέου τούτου Βαρλαάμ ἠκούσαμεν, ἔδοξεν ὑμῖν, ὡς ἡμεῖς ἐπί τῆς ἁπλῆς καί ἀσωμάτου φύσεως τήν τῆς οὐσίας τε καί ἐνεργείας οὐ παραδεχόμεθα ταυτότητα, ἀναγκαίως ἀντεγράψαμεν δηλοῦντες, ὡς οὐδ᾿ ἡμεῖς ἀπαγορεύομεν τοῦθ᾿ οὕτως ἔχειν, ἀλλ᾿ ἐπειδήπερ τοῖς τῶν πατέρων λόγοις καί διαφερούσας πρός ἀλλήλας πολυτρόπως εὕρομεν, τήν δέ διαφοράν ταύτην Βαρλαάμ καί Ἀκίνδυνος τίθενται μεγάλων ἀτόπων ἀφορμήν, τῶν πατέρων ἡμεῖς ὑπεραπολογούμενοι πρός δύναμιν πολλαῖς μᾶλλον ἀτοπίαις περιπίτοντας ἐπαιδείκνυμεν τούς μή καί τό διαφέρειν στέργοντας. Οὕτως οὐδέ δύο θεότητας λέγομεν ἡμεῖς (σελ.208) οὐδ᾿ ὑπερκειμένην τε καί ὑφειμένην, ἀλλά μίαν οὐκ ἐν οὐσίᾳ δέ μόνον, ἀλλ᾿ ἐν τῇ διά πάντων τελειότητι θεωρουμένην, ὡς καί ὁ Νύσσης θεῖος Γρηγόριός φησι. Τίνων τούτων; Αὐτεξουσίοτητος, σοφίας, ἀγαθότητος, δημιουργικῆς, θεοποιοῦ, θελητικῆς δυνάμεως καί τῶν παραπλησίων, ἅ πάντα ἐνεργείας θείας οἱ ἅγιοί φασι, φυσικῶς μέν νοουμένας περί τόν Θεόν, ἀλλ᾿ οὐχί φύσιν οὔσας, ὡς ἀνωτέρω τοῦ λόγου τούς αὐτούς προηνέγκαμεν εἰπόντας, ὅτι τά φυσικά οὐ φύσις, ὥσπερ οὐδέ τά ὑποστατικά ὑπόστασις. Ἐπεί δέ καί αὐτό τό τῆς φύσεως καί τῆς οὐσίας ὄνομα κυρίως οὐκ ἔστι τῆς ὑπερουσιότητος ἐκείνης, ὡς καί ὁ θεοφάντωρ Διονύσιός φησιν – αὕτη γάρ παντάπασιν ἀνώνυμος –, χρῶνταί που τῇ προσηγορίᾳ ταύτῃ σπανίως οἱ πατέρες καί ἐπί τῶν φυσικῶν. Ὁ δ᾿ εἰς νοῦν, τό τοῦ λόγου, βάπτων καί μή προσπάσχων ἤχοις καί φθόγγοις καί συλλαβαῖς ἀνοήτως, ἐφίστησι καί συνίησι, τί τό βούλημα τοῦ γράφοντος˙ οὐ μήν ἀλλ᾿ ὁ τῆς ἀληθείας συνήγορος καί ζητητής τά τοιαῦτα ὑγιῶς σκοπούμενος τῶν εἰωθόντων ὄψεται κἀπί τῶν κάτω φυσικῶν τιθεμένην τήν τῆς φύσεως ἐπωνυμίαν, ὡς εἴ τις φαίη φύσιν ἔχειν τό πῦρ ἀνωφερές εἶναι, τουτέστι φυσικῶς˙ οὐ γάρ δή τό φέρεσθαί ποι φύσις ὁτῳοῦν, ἐπεί μηδ᾿ ἁπλῶς ἡ κίνησις φύσις, ἀλλ᾿ ἡ τῆς ἐν ἑκάστῳ κινήσεως ἀρχή.

Καί μήν, κατά τόν πολύν ὄντως καί πνευματοκίνητον νοῦν τῶν ἱερῶν πατέρων φαίῃ ἄν τις καί οὐσίαν εὐσεβῶς ἑκάστην τῶν τοῦ Θεοῦ ἐνεργειῶν. Κατ᾿ αὐτάς γάρ ὁ Θεός γένεσίς ἐστι τῶν γινομένων καί τῶν ὄντων οὐσία καί τῶν κατά τινα σάλον τοῦ ὄντος ἐκπιπτόντων ἐπανάκλησις. Καλός γάρ καί ἀγαθός καί τά τοιαῦτα πάντα παντάπασιν ἀπροσδιορίστως τε καί (σελ. 210) ἀπολύτως ὤν, καί τῶν καλῶν αὐτός ἐστιν ἡ καλλονή, ὡς τοῦ καλοῦ φύσις ὤν, καί τῶν ἀγαθῶν ἡ ἀγαθότης, ὡς οὐσία καί πηγή πάσης ἀρετῆς, καί τῶν ὄντων ἁπλῶς πάντων ἡ ὀντότης, ὡς αἴτιος τῶν ὄντων. Ἔχει τοίνυν ὁ ὑπερούσιος ὤν καί ὑπεράγαθος οὐσίαν τήν ἀγαθότητα καί τά τοιαῦτα, οὐ δι᾿ ἑαυτόν οὕτω καλουμένην (πῶς γάρ ὑπερουσίως ὑπερούσιος καί ὑπεράγαθος ὑπάρχων), ἀλλά τῶν μετεχόντων ἕνεκεν, ὡς ἀγαθοποιόν δύναμιν αὐτῶν. Ὧδε νοεῖν κέλομαί σε λόγους σοφίας βαθυκόλπου, θεολογικῶς ἅμα καί ποιητικῶς εἰπεῖν. Μίαν μέν οὖν καί ἡμεῖς θεότητά φαμεν˙ ἐπεί δ᾿ ἐκεῖνοι παρά τινων πατερικῶν λόγων παρ᾿ ἡμῶν προτεινομένων δύο φασί θεότητας συνάγεσθαι, ὑπερκειμένην τε καί ὑφειμένην, καί κατά τοῦτο πάλιν ἡμεῖς τῶν πατέρων ὑπεραπολογούμενοι δείκνυμεν κατά τήν ἡμετέραν δύναμιν, ὡς οὐδέν προσίσταται τό ἐκβαῖνον ἐκ τῶν ἱερῶν ἐκείνων λόγων πρός τό μίαν εἶναι καί ἁπλῆν θεότητα.

Δεῖ δέ καί τοῦτ᾿ εἰδέναι, ὡς οὔτε περί θεότητος ἁπλῶς ἐστιν ἡμῖν ἡ πρόθεσις καί ὁ ἀγών οὔτε περί ἐνεργείας θείας, ἀλλά περί τοῦ θείου καί ἀπορρήτου φωτός, καθ᾿ ὅ λάμψας ὁ Σωτήρ ἐπ᾿ ὄρους τήν λαμπρότητα τῆς θείας φύσεως, καθ᾿ ἥν κοινωνεῖ τοῖς ἁγίοις ὑπέδειξε. Τοῦτο γάρ ὁ Βαρλαάμ κτιστόν καί περιγραπτόν καί κυρίως αἰσθητόν γινόμενόν τε καί ἀπογινόμενον ἐτόλμησεν εἰπεῖν, καί ἡμᾶς πρός τήν συνηγορίαν τῆς κοινῆς ἡμῶν ἐλπίδος, τοῦ φωτός τοῦ μέλλοντος καί μένοντος αἰῶνος, ἀναγκαιότατα διανέστησεν. Ὡς οὖν ἡμεῖς ἐδείξαμεν, ἄκτιστον, ἀ ΐδιον, ἀπερίγραπτον, οὐχ ὑπέρ τήν καθ᾿ ἡμᾶς αἴσθησιν ὑπάρχον μόνον, ἀλλά καί ὑπέρ τόν νοῦν, εἰ καί τοῖς τῶν ἀποστόλων ὀφθαλμοῖς ὤφθη, τήν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος εἰληφόσι τηνικαῦτα δύναμιν καί χάριν. Ἔτι δέ καί θεότητα τοῦτο παρά τῶν ἁγίων προσαγορευόμενον, πρῶτον μέν ἐκεῖνος ἐπεχείρησε τοῖς μεθεκτήν και θεατήν τήν οὐσίαν τοῦ Θεοῦ (σελ. 212) κακῶς δοξάζουσι Μασσαλιανοῖς ἡμᾶς συντάττειν˙ ὡς δ᾿ αὖθις ἀκήκοεν ἡμῶν ἔλλαμψιν καί χάριν καί δόξαν καί λαμπρότητα Θεοῦ τοῦτο καλούντων κατά τούς πατέρας, ἀλλ᾿ οὐ φύσιν («οὐδείς γάρ ἔστη ἐν ὑποστήματι καί οὐσίᾳ Θεοῦ, κατά τό γεγραμμένον, οὐδέ Θεοῦ φύσιν ἤ εἶδεν ἤ ἐξηγόρευσεν») ὡς οὖν τοῦτ᾿ ἀκήκοεν, ἐξετράπη πρός τό λεγειν ὡς ἄτοπον τό δύο συνάγεσθαι θεότητας ἀκτίστους, ὥσπερ ἄν εἴ τις ἔλεγε δύο νοῦς ἔχειν ἕκαστον ἀνθρώπων, ἐπειδή νοῦς λέγεται καί ἡ διάνοια, ἤ δύο κατ᾿ οὐρανόν ἡλίους, ἐπεί καί ἡ ἀκτίς ἥλιος καλεῖται παρ᾿ ἡμῶν. Ἀλλ᾿ ὁ μέν ἐπί τούτοις συνοδικῶς ἀναφανείς κακόδοξος, ἀειφυγίαν ἑαυτοῦ κατεψηφίσατο˙ τῶν δέ τἀκείνου νοσούντων, καί μετά τήν ἐκείνου φυγαδείαν, δευτέρα σύνοδος κατεψηφίσατο τά ἴσα.

Νῦν δ᾿ ἐνεαρίζοντες αὐτοί τῷ περισχόντι, φεῦ, δεινῷ χειμῶνι τό καθ᾿ ἡμᾶς χριστώνυμον γένος καί καθ᾿ ἡμῶν εἰληφότες χώραν ἀναπαλαίσασθαι, τάχα τήν ἧτταν φιλονεικοῦσι καί τούς ἐπ᾿ ἐξουσίας γνόντες ἀπεχθῶς διακειμένου πρός ἡμᾶς, ἅτε μή τοῖς νῦν πραττομένοις συναινεῖν καί κοινωνεῖν δοκιμάζοντας, τί μέν οὐ λέγοντες, τί δ᾿ οὐκ εἰσφέροντες, ἐπί τοσοῦτον ἔτι καθ᾿ ἡμῶν παρώξυναν, ὡς ἐνδοτάτω καθεῖρξαι τῶν ἐνταυθοῖ βασιλείων, ἠλπικότες τι παρ᾿ ἡμῶν χεῖρον τῶν αὐτοῖς τε καί πᾶσι τά λυσιτελῆ παντί τρόπῳ καί βουλομένων καί εὐχομένων ἀεί καί προτρεπόντων εἰς ταῦτα πρός δύναμιν. Ἡμεῖς μέν οὖν καθειργμένοι διατελοῦμεν, οἱ δέ τά τοῦ Βαρλαάμ ἐπεκδικοῦντες, λαθόμενοι τοῖς ἐκ πολλοῦ ποθουμένης ἀδείας, κενολογοῦσιν αὖθις ἐκτῖνα καί ἐνέργειαν θείαν τόν Υἱόν εἶναι μόνον καί τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ.

Ἀλλά γνώτωσαν, ὡς ἐν ὑποδείγματος λόγῳ τά (σελ. 214) τοιαῦτα τοῖς πατράσιν εἴρηται, νῦν μέν ἐπί τοῦ τρισυποστάτου τῆς θεότητος, νῦν δ᾿ ἐπί τῆς κοινῆς χάριτος. Πατρός, Υἱοῦ καί Πνεύματος. Ἐπιστήσας δ᾿ ἴδοις ἄν τῇ τοῦ Θεοῦ λαμπρότητι μᾶλλόν πως τάς τοιαύτας εἰκόνας καταλλήλους, ἥν καί ὁρῶσιν ἀπορρήτως καί μακαρίως πάσχουσιν οἱ ἅγιοι. Διό καί ὁ μέγας ἐν θεολογίᾳ Γρηγόριος ἐν τοῖς πρός Κληδόνιον, «τῆς κακοδοξίας», φησίν, «εἶναι Ἀπολιναρίου τόν Υἱόν ἀκτῖνα λέγειν, ὡς ἡλίου τοῦ Πατρός». Καί γάρ ἄλλος ἥλιός ἐστι, τήν αὐτήν ἔχων τῷ γεννήσαντι δύναμιν καί χάριν, ἐνέργειάν τε καί λαμπρότητα, καθά καί ὁ αὐτός θεολόγος ἀλλαχοῦ φησιν, ὥσπερ ἐν τρισίν ἡλίοις μία τοῦ φωτός σύγκρασις. Καί πάλιν, «ὧν πλοῦτος ἡ συμφυΐα καί τό ἕν ἔξαλμα τῆς λαμπρότητος». Ἀλλά καί ἡ διάνοια τοῦ νοῦ ἐνέργεια διατελοῦσα, καί εἴ τις ἄλλη τούτῳ προσεχεστέρα κίνησς ἤ καί πορρωτέρω ταύτης, ἔχει μέν ὁμοιότητα πρός τόν ἀνωτάτω νοῦν, ὡς ἐν ὑποδείγματι θεωρουμένη, καί γάρ εἰκών ἐστιν ἔμφυτος τοῦ νοῦ, καί ὁ Υἱός τοῦ Πατρός ἐστιν ἔμφυτος εἰκών, ἀλλ᾿ ὁμοούσιος καί ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει καί ἀπαράλλακτος, ἡ δέ διάνοια τό ἀπαράλλακτον οὐκ ἔχει πρός τόν νοῦν˙ νοῦς γάρ ἐστι καί αὕτη, ἀλλά διεξοδικός. Ἀλλ᾿ οὐδ᾿ ὦπταί ποτε διάνοια ἐν ἰδίᾳ ὑποστάσει οὔτε μήν ὁμοούσιος τῷ νῷ˙ καί γάρ οὐδέ οὐσία. Καλῶς ἄρ᾿ εἶπεν ὁ Νύσσης θεῖος Γρηγόριος, ὅτι ὁ Θεός ἐνεργοῦντα δηλοῖ, θεότης δέ ἐνέργειαν, οὐδέν δέ τῶν τριῶν ἐνέργεια, ἀλλά μᾶλλον ἐνεργοῦν ἕκαστον αὐτῶν.

Μαθεῖν δέ καί πάνυ βούλομαι παρά τινος τῶν εὖ εἰδότων˙ ἐπειδή κοινόν δόγμα καί τῶν ἔξωθεν καί τῶν καθ᾿ ἡμᾶς σοφῶν ἐπί ἁπλῆς καί ἀσωμάτου φύσεως τόν αὐτόν λόγον ἐπιδέχεσθαι τῇ οὐσίᾳ τήν ἐνέργειαν, (σελ. 216) ἡ διάνοια ἐνέργεια τοῦ νοῦ ὑπάρχουσα, φύσεως ἀσωμάτου καί ἁπλῆς, ἔχει τινά διαφοράν πρός ἐκεῖνον ἤ οὐδεμίαν; Ὅτι γάρ, ὡς ὁ νοῦς τάς ἐπιστήμας προσλαμβάνων σύνθετος οὐ γίνεται, τόν αὐτόν τρόπον, μᾶλλον δέ καί πολλῷ μᾶλλον, τό προγνωστικόν, τό προνοητικόν καί πάσας ἁπλῶς τάς τοιαύτας δυνάμεις τε καί ἐνεργείας φυσικῶς ἡ θεία ἔχουσα σύνθετος οὐκ ἔστι, φανερῶς οἱ ἅγιοί φασιν. Ἐπεί δέ καί τό δημιουργικόν τε καί προνοητικόν οὐδέν ἕτερον ἤ ἑτοιμότης πρός τό ἐνεργεῖν ὁπότε βούλοιτο – τοιοῦτο γάρ ἡ θεία δύναμις - ἆρ᾿ ὅτι σύνδρομον ἔχει τῇ βουλήσει τήν δύναμιν παρά τοῦτο σύνθετον τό θεῖον; Καί πῶς ἡ ἑτοιμότης σύνθεσιν ἐνδείξαιτ᾿ ἄν; διδαχθείην δ᾿ ἄν ἄσμενος καί τοῦτο. Τά τόν αὐτόν λόγον ἐπιδεχόμενα δύο ἐστίν ἤ ἁπλῶς ἕν; Καί εἰ δύο, πῶς χωρίς ἡστινοσοῦν πρός ἄλληλα διαφορᾶς; Εἰ δέ καί διαφέρουσί πως καί τόν αὐτόν ἐπιδέχονται λόγον, κατά τάς προσούσας ἰδιότητας διενηνοχέναι πρός ἄλληλα ταῦτα ἀναγκαῖον, πρός ἅς βλέπων αὖθις ὁ μέγας Βασίλειος ἀλλαχοῦ μή τόν αὐτόν ἔχειν ἀποφαίνεται λόγον τῇ οὐσίᾳ τήν ἐνέργειαν ἐπί τῶν θείων. Ἀλλά μή μερισμόν ἐκ τούτου νομίσῃς ἐπ᾿ ἐκείνων˙ οὐ γάρ τό εἰδέναι ταῦτα μερίζειν ἐστί. Τίνα δέ καί λόγον, τουτέστιν ὁρισμόν, ἀποδοίη ἄν τις τῆς ἀπεριλήπτου φύσεως, ἵνα τόν αὐτόν λάβοι καί ἐπί τῆς ἐνεργείας;

Ἐπεί δ᾿ ἐπ᾿ ἐκείνης ὁρισμόν εὑρεῖν οὐκ ἔνι, τήν τῶν ὀνομάτων κοινωνίαν ἀντί τῆς τοῦ ὅλου ταυτότητος ἐκδεξόμεθα πάντως. Τά δ᾿ ὀνόματα τῶν ἐνεργειῶν ἐστι τῶν θείων, ὡς καί κοινῇ πᾶσι συνδοκεῖ τοῖς πατράσιν. Ἡ δ᾿ οὐσία τοῦ Θεοῦ ἀνώνυμος, ὡς ὑπερώνυμος, εἰ καί πόθῳ τοῦ περί αὐτῆς τι λέγειν, ἐφόσον δέδοται καί ἐγχωρεῖ, τοῖς ὀνόμασι τῶν ἐνεργειῶν κἀπί ταύτης χρώμεθα, (σελ. 218) γινώσκοντες ὡς οὐκ ὀνομάσαι μόνον, ἀλλ᾿ ούδέ φαντασίαν τινά περί αὐτῆς λαβεῖν δυνατόν τινι τῶν πάντων, ἥτις ἐστίν. Ὅτι γάρ ἐστιν, ἀπό τῶν ἐνεργειῶν ἀκριβῶς κατανοοῦμεν, τάς δέ δυνάμεις τε καί ἐνεργείας ταύτας ἀπό τῶν ποιημάτων˙ «σοφίας γάρ», φησίν ὁ μέγας Βασίλειος, «καί τέχνης καί δυνάμεως, ἀλλ᾿ οὐχί τῆς οὐσίας αὐτῆς ἐνδεικτικά ἐστι τά ποιήματα˙ καί οὐδέ αὐτήν πᾶσαν τοῦ δημιουργοῦ τήν δύναμιν ἀναγκαίως παρίστησιν». Τά δέ διά τῶν ποιημάτων ἐνδεικνύμενα, ταῦτα δήπου καί νοοῦμεν, εἰ καί ἀμυδρῶς πρός τήν ἐν πᾶσιν ὑπέρ πάντα νοῦν μεγαλειότητα ἐκείνην. Ἅ δέ νοοῦμεν, ταῦτα καί ὀνομάζομεν˙ οὐ μήν ὅτι ὀνομάζομεν, καί ὑστερογενῆ νομίζομεν (πάντα γάρ ὅσα περί τόν Θεόν νοοῦμεν, ἐν τοῖς Ἀντιρρητικοῖς φησιν ὁ Νύσσης θεῖος Γρηγόριος, πρό τῆς τοῦ κόσμου συστάσεως ἦν), ἀλλ᾿ ὀνομάζεσθαι ταῦτά φαμεν μετά τό γενέσθαι τόν ὀνομάζοντα. Καί ἡ θεότης τοιγαροῦν δυνάμεως καί ἐνεργείας ὄνομά ἐστιν, ἀλλ᾿ οὐχί τῆς οὐσίας, εἰ καί ἀπό ταύτης καί ἐπ᾿ ἐκείνην τίθεται, καί οὐχ ἁπλῶς ἐνεργείας, ἀλλ᾿ ἐνεργειῶν τοῦ θεᾶσθαι τά πάντα τόν Θεόν καί πρό τῆς γενέσεως αὐτῶν καί τοῦ θεοποιεῖν καί δύνασθαι καί βούλεσθαι τά δεκτικά θεώσεως, πρός δέ ταύταις καί πολλῶν ἑτέρων ὡς ὑπό τῶν ἁγίων διδασκόμεθα διαρρήδην πολλαχοῦ τῶν ἱερῶν συγγραμμάτων διαγορευόντων. Ἆρ᾿ οὖν διενήνοχε τοῦ θεᾶσθαι τό θεοποιεῖν ἤ καί θεοποιεῖ πάνθ᾿ ὅσα θεᾶται ὁ Θεός; Ἐπεί δέ διενήνοχε, μή τι τούτων ἐστί κτιστόν; Καί πῶς τά πρό τῆς κτίσεως; Ἐπεί δέ καί διάφορα ἄκτιστα, μήτι τοῦτο κωλύσει μίαν εἶναι θεότητα Πατρός, Υἱοῦ καί Πνεύματος; Οὐ μήν, ἀλλ᾿ ἐπεί διαφέρουσιν (σελ. 220) ἀλλήλων, καί τῆς ὑπερουσιότητος ἐκείνης ἐξ ἀνάγκης διενήνοχεν ἑκάτερον αὐτῶν˙ τά γάρ αὐτῷ ταῦτά καί ἀδιάφορα καί ἀλλήλοις ἀδιάφορά ἐστιν. Ὄντως «ἐματαιώθησαν ἐν τοῖς διαλογισμοῖς αὐτῶν˙ φάσκοντες εἶναι σοφοί ἐμωράνθησαν, οἱ σφᾶς αὐτούς ἀθεΐᾳ περιβαλόντες, ἵν᾿ ἡμῶν διθεΐαν κατηγορήσωσιν. Ἡ γάρ μή ἐν πᾶσι τούτοις θεωρουμένη θεότης ἀτελῆ καί οὐ Θεόν τόν ἔχοντα Θεόν ἀποδεικνύουσιν˙ εἰ δέ τις τούτων τῶν ἐνεργειῶν ἐστι κτιστή, κτιστός, ἀλλ᾿ οὐ Θεός καί ὁ ταύτην κεκτημένος.

Ἀλλ᾿ εὔχου τῷ Θεῷ βραβεῦσαι τήν εἰρήνην τῇ πολιτείᾳ. Τότε γάρ αὐτοῦ διδόντος καί ἡ τῆς εὐσεβείας ἀλήθεια τό κράτος αὖθις ἕξει.