Πολιτική ανάλυση των «Σεπτεμβριανών» από κλιμάκιο του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών
(Εξηκονταετίας μνήμη)
Μ. Πρωτοπρεσβυτέρου Γεωργίου Τσέτση, Ἐπιστημονική Παρουσία Ἑστίας Θεολόγων Χάλκης, τόμ. Η΄, Ἀθῆναι 2015, 459-472
Κατά το τρέχον έτος συμπληρώνονται εξήντα χρόνια από την τραγική εκείνη βραδυά της 6ης/7ης Σεπτεμβρίου 1955, που η σκληρά δοκιμασθείσα τότε Πολίτικη Ρωμιοσύνη είχε αποκαλέσει (και συνεχίζει ακόμη να την αποκαλεί), «αποφράδα ημέρα». Ημέρα την οποία, εδώ και μερικά χρόνια, μια σημαντική μερίδα της Τουρκικής κοινωνίας, λύοντας επιτέλους την επί δεκαετίες ολόκληρες τηρηθείσα σιωπή Αρχών τε και ΜΜΕ ως προς τα αίτια, το μέγεθος και τις συνέπειες των βανδαλισμών, δεν διστάζει πλέον να την χαρακτηρίζει ευθαρσώς ως «μέγα αίσχος που κρατήθηκε στο σκοτάδι» (1), καταλογίζοντας συνάμα ευθύνες σε όσους σχεδίασαν και κατηύθυναν τις Σεπτεμβριανές βιαιοπραγίες, που όχι μόνο είχαν αποδεκατίσει τον Ελληνισμό της Πόλης, αλλά και είχαν πλήξει βαριά την οικονομία της Τουρκίας.
Σκοπός της μελέτης αυτής δεν είναι, ποσώς, η επανάληψη των όσων γνωστών και χιλιοειπωμένων λέγονται δίκην « μνημοσύνου» κάθε Σεπτέμβριο, εδώ και έξι δεκαετίες. Διότι τα γενεσιουργά αίτια, όπως και τα επακόλουθα των «Γεγονότων», είναι παγκοίνως γνωστά, δοθέντος ότι γράφηκαν μέχρι σήμερα πλείστα όσα βιβλία, άρθρα και σχόλια όσον αφορά στις πολυδιάστατες πολιτικές, πολιτισμικές, κοινωνικές, οικονομικές και θρησκευτικές πτυχές των. Πρόθεση της μελέτης είναι όπως, επ' ευκαιρία της θλιβερής αυτής επετείου, αφ' ενός σχολιασθεί το αποκαλυπτικό και άκρως ενδιαφέρον πολιτικό σκέλος μιας απόρρητης, μέχρις εσχάτων, Εκθέσεως της Αντιπροσωπείας του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών (ΠΣΕ), που είχε επισκεφθεί την Πόλη λίγο μετά τα «Γεγονότα», και αφ' ετέρου, να δοθεί στη δημοσιότητα το πλήρες πρωτότυπο κείμενό της στην αγγλική γλώσσα (2) προκειμένου όπως καταχωρηθεί στην σύγχρονη ιστορία της Πολίτικης Ρωμιοσύνης μια άγνωστη στο ευρύ κοινό πτυχή των «Σεπτεμβριανών».
* * *
Απευθυνόμενος στην ολομέλεια της ιδ' Κληρικολαϊκής Συνελεύσεως της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αμερικής, την 2 α Ιουλίου 1958, και αναφερόμενος με ειδική έκθεσή του στα «Γεγονότα» του 1955, ο Μέγας Νομοφύλαξ της Αγίας του Χριστού Μεγάλης Εκκλησίας και Νομικός Σύμβουλος της ως άνω Αρχιεπισκοπής Πάτερ (Πρόδρομος) Κουρίδης, προέβαινε στην εξής χαρακτηριστική δήλωση: «Η μόνη πραγματική βοήθεια και παρηγοριά την οποία είχε λάβει το Οικουμενικό Πατριαρχείο μετά τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1955, ήταν εκείνη που προήλθε εκ μέρους του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών». Αφού δε κατέκρινε δριμύτατα την Αμερικανική Πρεσβεία στην Άγκυρα για την αμέλεια της να ενημερωθεί περί της εκτάσεως των ζημιών και το μέγεθος των αναγκών της Ομογένειας της Πόλης και να πληροφορήσει καταλλήλως την Ουάσιγκτον, ο Πάτερ Κουρίδης, τόνιζε πως «είναι λυπηρή η διαπίστωση ότι η φωνή την οποία ήγειρε το ΠΣΕ, ήταν η μόνη δυναμική διαμαρτυρία κατά των αδιανόητων και βάρβαρων εκείνων γεγονότων που σημειώθηκαν στην Πόλη». Και συνέχιζε παρατηρώντας ότι «είναι ευχής έργο που η στεντόρεια υποστήριξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκ μέρους του ΠΣΕ συνεχίσθηκε με ευτολμία. Διότι χωρίς την θαρραλέα κινητοποίηση τον Οργανισμού αυτού, το Πατριαρχείο θα αναγκαζόταν ενδεχομένως να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη, και τούτο παρά τις σαφείς ρήτρες της Συνθήκης της Λωζάννης» (3).
Ίσως το τελευταίο τούτο σκέλος της δηλώσεως του Πρόδρομου Κουρίδη να είχε κάποια δόση υπερβολής. Εκείνο όμως το οποίο δεν επιδέχεται αμφισβήτηση είναι ότι το ΠΣΕ βρέθηκε αμέσως στο πλευρό του Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρα και του σκληρά δοκιμασθέντος ποιμνίου του, μόλις τέσσερες μέρες μετά τα τραγικά γεγονότα, καθώς πληροφορούσε το επίσημο περιοδικό του Πατριαρχείου «Ορθοδοξία» (4).
* * *
Πράγματι, στις 10 Σεπτεμβρίου, κατέφθανε στην Πόλη ο Raymond Maxwell , α νώτερο στέλεχος του Τμήματος Διεκκλησιαστικής Βοήθειας του ΠΣΕ. Αποστολή του ήταν να κομίσει στον Πατριάρχη Αθηναγόρα τη συμπάθεια του Διαχριστιανικού αυτού Οργανισμού, να διαπιστώσει τις ανάγκες της εμπερίστατης ρωμιοσύνης και να καταστρώσει σχέδια υλικής συμπαραστάσως προς αυτήν, σε συνεργασία με στελέχη της Πατριαρχικής Αυλής και τον Επίσκοπο Μελίτης (και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Αμερικής) Ιάκωβο, ο οποίος μόλις προ πενταμήνου είχε αναλάβει τα καθήκοντα του Διευθυντού της νεοσυσταθείσης Μονίμου Αντιπροσωπείας του Οικουμενικού Θρόνου στην εν Γενεύη έδρα του εν λόγω Οργανισμού και βρισκόταν τις μέρες εκείνες στην Πόλη, έπειτα από επίσκεψή του στην ασθενούσα μητέρα του, στην γενέτειρά του Ίμβρο.
Ο R. Maxwell παρέμεινε στην Πόλη επί έξι μέρες και έγινε δεκτός κατ' επανάληψη από τον Πατριάρχη. Αφού δε επισκέφθηκε εμπερίστατες ρωμαίικες συνοικίες, βεβηλωμένα νεκροταφεία, κατεστραμμένους ναούς, εκπαιδευτήρια, σπίτια και καταστήματα, επέστρεψε μαζί με τον Μελίτης Ιάκωβο στη Γενεύη, υποβάλλοντας στον Γενικό Γραμματέα του ΠΣΕ μια εμπεριστατωμένη έκθεση, όπως και ένα λεπτομερές σχέδιο προγράμματος βοήθειας στα θύματα της Σεπτεμβριανής βίας.
Είναι χαρακτηριστικό, όμως, ότι στην έκθεσή του αυτή, ο Maxwell δεν αρκούνταν μόνο στην παροχή στοιχείων όσον αφορά στις τεράστιες ανάγκες των ενοριών, των ευαγών ιδρυμάτων και γενικά της Ομογένειας, αλλά τόνιζε με έμφαση ότι την κύρια ευθύνη της εκ βάθρων ανοικοδομήσεως ή επισκευής των καταστραφέντων ναών και των λοιπών κτηρίων, έπρεπε να επωμισθεί η Τουρκική Κυβέρνηση, η οποία ώφειλε ταυτοχρόνως «να δημιουργήσει και την κατάλληλη ατμόσφαιρα, που θα επέτρεπε σε όλους τους πολίτες της χώρας, ανεξαρτήτως φυλής, εθνικής προελεύσεως ή θρησκείας, να αισθάνονται ασφαλείς» (5).
Με βάση, λοιπόν, τις γραπτές και προφορικές εκθέσεις του R. Maxwell και του Μελίτης Ιακώβου, το ΠΣΕ έθεσε πάραυτα σε εφαρμογή ένα ευρύτατο πρόγραμμα υλικής συμπαραστάσεως στην Πολίτικη ρωμιοσύνη. Περί του προγράμματος αυτού έγινε εκτεταμένος λόγος σε μελέτη του γράφοντος, που είχε δημοσιευθεί στο περιοδικό «Η καθ' ημάς Ανατολή» (6), με την ευκαιρία συμπληρώσεως τεσσαρακονταετίας από το τραγικό εκείνο διήμερο του Σεπτεμβρίου 1955.
Αυτά, εν άκρα συντομία, όσον αφορά στα ανθρωπιστικά μέτρα που είχε λάβει ο διεθνής αυτός Διαχριστιανικός Οργανισμός, προκειμένου να θεραπεύσει τις άμεσες και πολλαπλές ανάγκες του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του σκληρά δοκιμασθέντος ποιμνίου του.
* * *
Η αλληλεγγύη, όμως, του ΠΣΕ προς το Πατριαρχείο και την Ομογένεια γενικά, εκδηλώθηκε κατά επισημότερο τρόπο έπειτα από ένα μήνα, με την άφιξη στην Πόλη ενός πενταμελούς Κλιμακίου, που είχε χαρακτηρισθεί ως «Αποστολή Αδελφικής Κοινωνίας», και το οποίο είχε εντολή όχι μόνο να εκφράσει συμπάθεια στον Πατριάρχη και το ποίμνιό του και να καταγράψει τις ανάγκες των πληγέντων, αλλά και να προβεί σε μια ανάλυση των γεγονότων και της καταστάσεως που είχε διαμορφωθεί συνεπεία αυτών (7).
Το Κλιμάκιο παρέμεινε στην Πόλη επί ένα οκταήμερο (7- 14 Νοεμβρίου 1955). Αφού δε είχε πρώτα μια ενημερωτική συνάντηση με τον Πατριάρχη και τα μέλη της Αγίας και Ιεράς Συνόδου, επισκέφθηκε εν συνεχεία καταστραφέντες ναούς, νεκροταφεία και ιδρύματα, αποκομίζοντας τοιουτοτρόπως μια άμεση ιδέα ως προς το μέγεθος των ζημιών. Το Κλιμάκιο δεν παρέλειψε να συναντηθεί και με τον Πατριάρχη των εν Τουρκία Αρμενίων, με τους εκπροσώπους στην Πόλη των Εκκλησιών Ρωμαιοκαθολικής, Αγγλικανικής και Γερμανικής Ευαγγελικής, καθώς και με τους Γενικούς Προξένους των ΗΠΑ, της Μεγάλης Βρεταννίας και της Γαλλίας, με σκοπό την ανταλλαγή απόψεων επί των διαδραματισθέντων.
Σημαντική, όμως, και άκρως αποκαλυπτική υπήρξε η επαφή την οποία είχαν οι απεσταλμένοι του ΠΣΕ με τον Νομάρχη και Αναπληρωτή Δήμαρχο της Πόλης, καθηγητή Fahrettin Kerim Gokay , όπως και με άλλους παράγοντες της τουρκικής κοινωνίας, όπως θα δούμε παρακάτω. Τα των επαφών του στην Πόλη, το Κλιμάκιο περιέγραψε στην προαναφερθείσα ήδη εκτεταμένη και «άκρως εμπιστευτική» έκθεση, την οποία υπέβαλε, άμα τη επιστροφή του, προς την Γενική Γραμματεία και την Κεντρική Επιτροπή του ΠΣΕ.
* * *
Δεν χωρεί αμφιβολία, ότι η εν λόγω έκθεση, που αποτελείται από μια δισέλιδη εισαγωγή, πέντε κεφάλαια και ένα τρισέλιδο παράρτημα, είναι ένα ιστορικό τεκμήριο υψίστης σημασίας, το οποίο όχι μόνο καταγράφει τα συμβάντα κατά την νύκτα της 6ης προς την 7η Σεπτεμβρίου, αλλά και σχολιάζει με νηφαλιότητα και πολλή σαφήνεια την κατάσταση η οποία είχε διαμορφωθεί μετά τα γεγονότα, προβαίνοντας συνάμα και σε σειρά υποδείξεων για τη λήψη των μέτρων εκείνων, που θα κατοχύρωναν το μέλλον του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην έδρα του και θα διασφάλιζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα όχι μόνο της Ομογένειας, αλλά και των λοιπών εθνικών και θρησκευτικών μειονοτήτων της Τουρκίας.
Τα δύο πρώτα κεφάλαια της Εκθέσεως αναφέρονται λεπτομερώς στα όσα είχαν διαμειφθεί κατά τις επαφές που είχε το Κλιμάκιο με τον Πατριάρχη Αθηναγόρα, τους συνοδικούς Αρχιερείς και τους ιθύνοντες των λοιπών Εκκλησιών στην Πόλη, και απαριθμεί τις ζημίες που είχαν υποστεί Ναοί, Νεκροταφεία και ευαγή ιδρύματα. Ενώ το πέμπτο κεφάλαιο, αναφέρεται στην άμεση κάλυψη των αναγκών των θυμάτων της βιαιοπραγίας και στη σύσταση, για μια τριετία (1955-1958), ενός « ειδικόύ ταμείου βοήθειας», με στόχο την εξασφάλιση των εξόδων επισκευής και εξοπλισμού των Ιερών Ναών που είχαν καταστραφεί (8).
΄Ακρως , όμως, ενδιαφέροντα είναι τα δύο, πολιτικού περιεχομένου, ενδιάμεσα κεφάλαια (3 και 4), τα οποία και αποτελούν το κυρίως αντικείμενο της παρούσης μελέτης. Εξ αυτών, το μεν τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στις συζητήσεις που είχε το Κλιμάκιο με τον Νομάρχη της Πόλης την 10 ην Νοεμβρίου, ενώ το τέταρτο, ομιλεί δια μακρών για την απόγνωση και την ανασφάλεια της Ομογένειας και των λοιπών μειονοτικών πληθυσμών της Τουρκίας.
Σύμφωνα με την Έκθεση, ο Νομάρχης Gokay έδωσε μεγάλη προσοχή και βαρύτητα στην επίσκεψη του Κλιμακίου, αφιερώνοντας σ ’ αυτό μια περίπου ώρα, την η μέρα μάλιστα κατά την οποία ο τουρκικός λαός τιμούσε, όπως κάθε χρόνο, την επέτειο θανάτου του ιδρυτού της Τουρκικής Δημοκρατίας Kemal Atatiirk.
Αναφερόμενος στα γεγονότα, ο Νομάρχης εξέφρασε την βαθειά του λύπη, αποδίδοντας τα συμβάντα στον όχλο, ο οποίος προφανώς είχε ερεθισθεί από την ενωτική πολιτική του Αρχιεπισκόπου Κύπρου Μακαρίου, όπως και από την ψευδή, καθώς την χαρακτήρισε, φημολογία, ότι ο Πατριάρχης Αθηναγόρας χρηματοδοτούσε τον ενωτικό αγώνα του Κυπρίου Αρχιεπισκόπου. Ο καθηγητής Gokay συνέχισε παρατηρώντας, πως μόλις έγινε αντιληπτό ότι ευθύς μετά την βομβιστική ενέργεια της Θεσσαλονίκης θα άρχιζαν διαδηλώσεις, έδωσε διαταγές για την προστασία του Ελληνικού Προξενείου και του Πατριαρχείου από στρατιωτικό άγημα. Ενδιαφέρουσα όμως είναι η άποψη την οποία εξέφρασε στο σημείο αυτό, ότι μερίδα ευθύνης για την τροπή που είχαν πάρει οι διαδηλώσεις, οι οποίες δίκην λαίλαπος έπληξαν την Πόλη, είχαν αναμφιβόλως οι, παράνομοι στην Τουρκία, Κομμουνιστές (10). Ο Νομάρχης στη συνέχεια μίλησε για τα μέτρα που ελάμβανε η Τουρκική Κυβέρνηση προκειμένου να προβεί σε αποζημιώσεις, μη παραλείποντας να αναφερθεί και στη φιλία που τον συνέδεε από πολλών ετών με τον Πατριάρχη Αθηναγόρα. Εν τη ρύμη του λόγου ο καθηγητής Gokay ε κμυστηρεύθηκε ότι, διαφωνών με τα συμβάντα, και προκειμένου όπως μιλήσει ελεύθερα γι' αυτά , είχε υποβάλει την παραίτησή του, η οποία όμως δεν έγινε δεκτή.
Η Αντιπροσωπεία του ΠΣΕ με ικανοποίηση δέχθηκε τις περί αποζημιώσεων διαβεβαιώσεις του Νομάρχου, παρατηρώντας, ωστόσο, ότι θα ανέμενε με ενδιαφέρον το αποτέλεσμα του Κυβερνητικού προγράμματος ανοικοδομήσεως και ανακαινισμού των Ιερών Ναών και άλλων κτηρίων. Δεν παρέλειψε όμως να προσθέσει ότι, σε περίπτωση που δεν θα σημειωνόταν πρόοδος και κατά συνέπεια θα υπήρχε ανάγκη μιας, σε παγκόσμια κλίμακα, εκκλήσεως προς εξεύρεση κονδυλίων δια προγράμματα αποκαταστάσεως των θυμάτων, η Τουρκία θα διέτρεχε τον κίνδυνο να βρεθεί εκτεθειμένη ενώπιον της παγκόσμιας κοινής γνώμης (11).
Στο σημείο αυτό θα ήταν ίσως ενδεδειγμένο να γίνει, παρενθετικά, μνεία του τρισέλιδου παραρτήματος της Εκθέσεως, το οποίο αναφέρεται σε μια συνάντηση του Κλιμακίου με δύο αριστερών τάσεων Τούρκους διανοουμένους (οι οποίοι δεν κατονομάζονται, προφανώς για λόγους εχεμύθειας) και οι οποίοι δίδουν μια διαφορετική, από εκείνην του Νομάρχου, εκδοχή, ως προς τους «πρωταγωνιστές» των γεγονότων. Σημειωθήτω ότι σύμφωνα με τους απεσταλμένους του ΠΣΕ, η συζήτηση με τα ως άνω πρόσωπα υπήρξε ενδεικτική και «άκρως αποκαλυπτική του ιστορικού, εθνικού, οικονομικού, πολιτισμικού, ψυχολογικού και θρησκευτικού χάσματος, το οποίο επί πεντακόσια ολόκληρα χρόνια δηλητηρίασε τις σχέσεις των τούρκων μουσουλμάνων με τις χριστιανικές μειονότητες» (12).
΄Αποψη των ως άνω συνομιλητών ήταν ότι το βράδυ της 6 ης Σεπτεμβρίου υπήρξαν δύο διαδοχικά κύματα διαδηλώσεων. Πρώτα των φοιτητών και των διανοουμένων, που προκάλεσαν ελάχιστες ζημίες, και στη συνέχεια του όχλου. Κατά τη γνώμη τους, το πρώτο κύμα σαφώς στόχευε « την Ορθόδοξο Εκκλησία, η οποία χωρίς καν να ανήκει στο ελληνικό γένος ( sic ), αλλά στο έθνος των ρωμιών του Βυζαντίου, της Νέας Ρώμης, ασκούσε φιλελληνική πολιτική ». Το δεύτερο κύμα διαδηλωτών, που πήρε μορφή βανδαλισμών, αποτελούσε, κατά την άποψή τους , « εξέγερση του προλεταριάτου κατά του πλούτου και της κεφαλαιοκρατίας, και όχι απαραιτήτως μόνο κατά των ρωμιών και της Εκκλησίας των» (13).
Κατά τη γνώμη τους , «ο Πατριάρχης Αθηναγόρας μπορούσε να αποτρέψει τα γεγονότα, αν απεδοκίμαζε την δράση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και δεν αναμιγνυόταν στην πολιτική». Σε ερώτηση του Κλιμακίου αν η σιγή του Πατριάρχου ήταν ποτέ δυνατόν να ερμηνευθεί ως ανάμειξη σε πολιτικά ζητήματα, οι δύο συνομιλητές απάντησαν ότι «όντως, η Πατριαρχική σιωπή δεν σήμαινε ανάμειξη στην πολιτική, συνέχισαν όμως να ισχυρίζονται ότι οι Ορθόδοξοι της Πόλης δεν είναι Έλληνες, αλλά Τούρκοι, και ως εκ τούτου δεν θα έπρεπε να θέτουν την προς την Ελλάδα φιλία τους υπεράνω εκείνης προς την Τουρκία» (14).
* * *
Όπως έγινε ήδη λόγος, το τέταρτο κεφάλαιο της Εκθέσεως ομιλεί για την ανασφάλεια των μειονοτικών πληθυσμών της Τουρκίας και προβαίνει σε μια λίαν ενδιαφέρουσα ανάλυση των προβληματικών σχέσεών τους με τον κρατικό μηχανισμό. Το κεφάλαιο αρχίζει με τη γενική παρατήρηση ότι οι εμπρησμοί Ναών, οι φθορές ιερών σκευών, εικόνων και άλλων κειμηλίων, η βεβήλωση Κοιμητηρίων, όπως και οι καταστροφές οικιών και καταστημάτων, άνοιξαν βαθειές πληγές, που δεν μπορούν να θεραπευτούν εύκολα. Εν τούτοις, συνεχίζει το κείμενο, το σοβαρώτερο πρόβλημα έγκειται αλλού. Πρόκειται για το βαθύ αίσθημα ανασφάλειας που δημιουργήθηκε στις θρησκευτικές μειονότητες, έπειτα από τις βίαιες διαδηλώσεις του Σεπτεμβρίου.
Πεποίθηση του Κλιμακίου ήταν ότι το ρωμαίικο στοιχείο της Πόλης, όπως και οι λοιπές μειονότητες γενικά, δεν θα ήταν σε θέση να επανεύρουν έναν ομαλό ρυθμό ζωής, αν δεν παρέχονταν σ' αυτούς εγγυήσεις για την προσωπική τους ασφάλεια, όπως και για την ασφάλεια των εστιών και των χώρων λατρείας τους. Γι' αυτό και εξέφραζε τη γνώμη ότι το αίσθημα ασφάλειας των μειονοτικών θα μπορούσε να αποκατασταθεί μόνο με την εκ μέρους της τουρκικής πλευράς αναγνώριση των ευθυνών που έφερε αυτή για τα γεγονότα της 6 ης Σεπτεμβρίου. Συναφώς, το Κλιμάκιο χαιρέτιζε μεν την εκ μέρους του Πρωθυπουργού Adrian Menderes α ποδοκιμασία των βιαιοπραγιών, δεν παρέλειπε όμως να διερμηνεύσει και τα αισθήματα των παθόντων, οι οποίοι φρονούσαν ότι οι αποδοκιμασίες των Αρχών θα ήταν πειστικές, μόνον όταν θα συνοδεύονταν από συγκεκριμένες πράξεις (15)..
Το Κλιμάκιο διατύπωνε αμφιβολίες εάν και κατά πόσον η ΄Αγκυρα, παρά τις υποσχέσεις που παρείχε, θα ήταν σε θέση να αποζημιώσει στο ακέραιο τα θύματα των γεγονότων, λόγω της κρίσιμης οικονομικής καταστάσεως και του πληθωρισμού που αντιμετώπιζε τότε η Τουρκία. Ως εκ τούτου, εξέφραζε την γνώμη ότι τα Δυτικά κράτη έπρεπε μεν να βοηθήσουν την Τουρκική Κυβέρνηση στο τεράστιο έργο ανοικοδομήσεως και αποκαταστάσεως, υπό την προϋπόθεση, όμως, ότι θα παρείχε εγγυήσεις για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. «Η προς την Τουρκία παρεχόμενη σήμερα οικονομική βοήθεια», έλεγε η Έκθεση, «αποβλέπει στην εμπέδωση στη χώρα αυτή ενός δημοκρατικού τρόπου ζωής, ο οποίος θα διασφαλίζει την ασφάλεια και τα ανθρώπινα δικαιώματα των μειονοτήτων» (16). «Η θέση των μειονοτήτων στην Τουρκία», έλεγε το Κλιμάκιο, «πρέπει να εξετασθεί σε σχέση προς το όλο πρόγραμμα οικονομικής βοήθειας στη χώρα αυτή. Διότι, αν απώτερος σκοπός της βοήθειας που παρέχουν οι Δυτικές Δυνάμεις στην Τουρκία είναι η διασφάλιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τότε αυτά δεν μπορούν να αποκτηθούν μόνο από την πλειονότητα της χώρας, εις βάρος των δικαιωμάτων των μειονοτήτων» (17).
Το Κλιμάκιο φρονούσε, επί πλέον, ότι το Τμήμα Διεθνών Υποθέσεων του ΠΣΕ [ Churches Committee on International Affairs - CCIA ], έπρεπε να προβεί σε διαβήματα προς το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, με το αίτημα όπως ασκηθούν πιέσεις στην Άγκυρα υπέρ των δικαιωμάτων των μειονοτικών πληθυσμών, όντας πεπεισμένο ότι η οποιαδήποτε παρέμβαση της Αμερικής θα είχε ευεργετικά αποτελέσματα και θα επιτάχυνε την ανοικοδόμηση των καταστραφέντων Ναών.
* * *
Συμπέρασμα των απεσταλμένων του ΠΣΕ, έπειτα από την οκταήμερη παραμονή τους στην Πόλη, ήταν ότι προϊόντος του χρόνου είχαν δημιουργηθεί πολλές παρεξηγήσεις, όσον αφορά στην παρουσία της ρωμιοσύνης και του Οικουμενικού Πατριαρχείου στην προγονική τους γη. Υπάρχουν, έλεγαν στην Έκθεσή τους, πολλές προκαταλήψεις, αλλά και εμφανείς οικονομικές και πολιτισμικές αντιπαλότητες. Όπως υπάρχει στην τουρκική κοινωνία και έλλειψη ευαισθησίας για την προσήλωση των Ορθοδόξων στη βυζαντινή τους ιστορία και στα σύμβολα του δοξασμένου παρελθόντος των. Εκείνο όμως το οποίο δεν μπορεί να εννοήσει κανείς, συνέχιζαν, είναι η παντελής έλλειψη κατανοήσεως της θέσεως στην όποια βρίσκεται ο Πατριάρχης Αθηναγόρας. Ο άνθρωπος αυτός , που λόγω ακριβώς της φιλίας του προς την «νέα» Τουρκία, είχε ενθαρρυνθεί από ηγετικούς παράγοντες των ΗΠΑ να εγκαταλείψει την Αμερική και να ανέλθει στον Πατριαρχικό Θρόνο Κωνσταντινουπόλεως. Εκείνος που συχνά κατακρίθηκε από ελλαδικούς κύκλους, επί τουρκο-φιλία. Ο θρησκευτικός αυτός ηγέτης, ο οποίος σύμφωνα με το αυτοκέφαλο καθεστώς που διέπει τις Ορθόδοξες Εκκλησίες, δεν έχει καμμία «παπικού τύπου» εξουσία, για να επεμβαίνει στα εσωτερικά μιας άλλης Εκκλησίας (στην προκειμένη περίπτωση, της Εκκλησίας Κύπρου). Η άρνηση της πραγματικότητος αυτής, κατέληγαν, αποτελεί μια «κολοσσιαία εθελοτυφλία».
Αυτό υπήρξε συνοπτικά το περιεχόμενο του πολιτικού, κυρίως, σκέλους της Εκθέσως του Κλιμακίου που είχε στείλει στην Πόλη τον Νοέμβριο του 1955 το ΠΣΕ. Ο παρεξηγημένος, και μέχρι σήμερα, από πολλούς θεμελιοκρατικούς κύκλους της Ελλάδος σφυροκοπούμενος Διεκκλησιασιαστικός αυτός οργανισμός, η φωνή του οποίου υπήρξε, καθώς έλεγε ο μακαριστός Μητροπολίτης Σάρδεων Μάξιμος, μία από τις πολύ σπάνιες χριστιανικές φωνές, ορθόδοξες και μη που είχαν υψωθεί τότε, προκειμένου να στηλιτεύσουν μια κατάφωρη αδικία και να εκφράσουν έμπρακτα τη συμπαράστασή τους στον Οικουμενικό Θρόνο και τη σκληρά δοκιμασθείσα Πολίτικη Ρωμιοσύνη.
Δείτε το πλήρες Υπόμνημα του Π. Σ. Ε. στην αγγλική
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
(1)«6-7 Eyl ü l 1955 olaylari - Karanlikta kalan b ü y ü k utang », Babil Dernegi (« Bagimsiz Ara ş tirma , Bilgi ve Ileti ş im Dernegi » - «Ανεξάρτητος Σύλλογος Έρευνας, Γνώσεως και Επικοινωνίας»). Είναι ενδιαφέρουσα η διαπίστωση ότι την τελευταία εικοσαετία πολλοί Τούρκοι συγγραφείς και δημοσιογράφοι άρχισαν να αναφέρονται με διάθεση αυτογνωσίας και αντικειμενικότητα στα «γεγονότα», και να αναγνωρίζουν ευθαρσώς τα λάθη των τότε κρατούντων. Βλ. ενδεικτικά: Hulusi Dosdogru , 6-7 Eylül Olaylan, Baglam Yayinlan , Istanbul , 1995· Yahya Κοçο glu , Hatirliyorum ( Türkiye de Gaynmüslim Hayatlar), Metis Yayinlari , Istanbul , 2003· Dilek G ü ven , 6-7 Eylül Olaylan,- Cumhuriyet Dönemi Azinlik Politikalan ve Stratejileri Baglammda, Istanbul , 2005· Fahri Ç oker , 6-7 Eylül Olaylan: Fotograflar- Belgeler. Istanbul , 2005, Istanbul 2005· G ü ltekin Gen ç, Ö ncesi ve Sonrasiyla 6-7 Eyl ü l , Birikim Dergisi , 14 Agustos 2008· Rifat N. Bali , 6-7 Eyl ü l Olaylan - Tamklar , Hatnalar , Istanbul , 2013. Στα ως άνω, μπορεί να προστεθούν η μελέτη του Φώτη Μπενλίσοϊ «6/7 Eylül Öncesinde Basinda Rumlar» στο Toplumsal Tarih , Σεπτ. 2000 και η κυκλοφορία σε τουρκική μετάφραση του βιβλίου του Βασίλη Κυρατζόπουλου, Η άγραφη γενοκτονία, Κωνσταντινούπολη Σεπτέμβριος 1955 ( εκδ. Τσουκάτου , 2006), με τίτλο Kayit Olunmamiş Soykinm : Eylül 1955, Pencere Yayinlari, 2009.
(2) Report of the "Mission of Fellowship" from the World Council of Churches to the Ecumenical Patriarchate of the Greek Orthodox Church and to other Churches and Christians in Istanbul ( στο εξής : Έκθεσις ). Βλ. Αρχείο Γεν. Γραμματείας ΠΣΕ, Φάκελλο: Ecumenical Patriarchate. Μνεία της Εκθέσεως, χωρίς να εισέρχεται σε πολλές λεπτομέρειες, έκαμε η «Ορθοδοξία», Λ' (1955), σσ. 485-488. Αναφορά στο κείμενο αυτό γίνεται επίσης, στο ειδικό τομίδιο σχετικά με τα «Γεγονότα», που είχε εκδοθεί στα αγγλικά από την «Ένωση Συντακτών των Αθηναϊκών Εφημερίδων», The Anti- Greek Riots of September 6-7, 1955 at Constantinople and Smyrna, Athens , 1956, σελ. 48-50· σε άρθρο του Αλέξη Αλεξανδρή το οποίο είχε δημοσιευθεί την 10 η Σεπτεμβρίου 1995 σε ένθετο της «Καθημερινής» αφιερωμένο στα «Σεπτεμβριανά». (Αλέξη Αλεξανδρή, Μοναδικό Ντοκουμέντο η Έκθεση τον Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών για τα Σεπτεμβριανά, στο Η Καθημερινή Επτά Ημέρες, 10 Σεπτεμβρίου 1995, σελ. 19)· όπως και στο ογκώδες βιβλίο του Σπύρου Βρυώνη « Ο Μηχανισμός της Καταστροφής, Αθήνα, 2007», όπου, βάσει υλικού ειλημμένου από τα Αρχεία του Ελληνικού ΥΠΕΞ, της Ελληνικής Πρεσβείας στην Ουάσιγκτον, του Βρεταννικού Εθνικού Αρχείου και του Εθνικού Αρχείου των ΗΠΑ, γίνεται ευρύτατα λόγος για την επίσκεψη του Κλιμακίου. Αντιθέτως, δεν κάμει μνεία της Εκθέσεως, αν και αναφέρεται στην επίσκεψη του Κλιμακίου, ο Χριστόφορος Χρηστίδης στην εκτεταμένη και άκρως κατατοπιστική περί των «Γεγονότων» έκθεσή του, την οποία έφερε στο φως της δημοσιότητος το Κέντρο Μικρασιατικών Σπονδών. Βλ. Χριστόφορος Χρηστίδης, Τα Σεπτεμβριανά, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα, 2000.
(3) Extract from the report of Peter T. Kouridis to the 14th Biennial Congress, July 2, 1958. Αρχείο ΠΣΕ, Φάκελλος: Ecumenical Patriarchate.
(4) Παγκόσμιον Συμβούλιον Εκκλησιών. Αι επί τοις γεγονόσι της 6 ης Σεπτεμβρίου εκδηλώσεις συμπαθείας αυτού. Εν Ορθοδοξία, Λ' (1955), σελ. 482.
(5) Ecumenical Press Service-EPS, Αρ. 36, 7 Οκτωβρίου 1955, σελ. 2.
(6) Γεωργίου Τσέτση, Η Δραστηριοποίηση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών μετά τα «Σεπτεμβριανά Γεγονότα», εν Η καθ' ημάς Ανατολή, Τόμος Γ', Αθήνα, 1996, σελ. 157-171.
(7) Την Αποστολή αποτελούσαν ο Αγγλικανός Επίσκοπος Ivor Watkins , οι εξ ΗΠΑ Καθηγηταί Edward Hardy και Robert Tobias , ο Πάστωρ Charles Westphal , Αντιπρόεδρος της Ομοσπονδίας των Προτεσταντικών Εκκλησιωώ της Γαλλίας, και ο προαναφερθείς Raymond Maxwell.
(8) Είναι άξιο μνείας το γεγονός ότι οι απεσταλμένοι του ΠΣΕ, προβαίνοντες στην εισήγηση της συστάσεως του «ταμείου βοήθειας», παρατηρούσαν ότι η προς το Πατριαρχείο βοήθεια έπρεπε να σταλεί διακριτικά και με τρόπο που δεν θα συντελούσε στην παραίτηση από τις υποχρεώσεις τους εκείνων, που είχαν την πρωταρχική ευθύνη αποζημιώσεως και αποκαταστάσεως των θυμάτων. Βλ. Έκθεση, σελ. 16.
(9) Έκθεση, σελ. 6.
(10) Πράγμα το όποιο απορρίπτει κατηγορηματικά ο Hulusi Dosdogru , οπ.π., passim. Στην προσπάθεια των Αρχών όπως αποδώσουν σε Κομμουνιστικό δάκτυλο τις ανθελληνικές βιαιότητες, αναφέρεται δια μακρών και ο Χριστόφορος Χρηστίδης στο προμνημονευθέν έργο του, σελ. 207-217.
(11) Έκθεση, σελ. 7 και 8.
(12) Έκθεση , σελ. Παραρτήματος I.
(13) όπ. π.
(14) όπ. π. σελ. II.
(15)Έκθεση, σελ. 10 και 11.
(16) Έκθεση, σελ. 20.
(17) Έκθεση, σελ. 13.
(18) Έκθεση, σελ. 19.
(19) Έκθεση, Παράρτημα σελ. III.
(20) Σχολιάζοντας την απάθεια με την οποία είχαν αντιμετωπισθεί τότε τα «Γεγονότα» στον ελλαδικό χώρο, ο Δημήτριος Τσάκωνας έλεγε τα έξης χαρακτηριστικά: «το ΠΣΕ εστερέωσε τον Πατριάρχη Αθηναγόρα στην κλονιζόμενη από τις ιαχές της αλλόθρησκης φανατισμένης μάζας στην έδρα του», και τούτο τη στιγμή κατά την οποία δεν είχε γίνει «για τη καταστροφή των χριστιανικών Ναών και των Λειψάνων, ούτε μια αγρυπνία, έστω σ’ έναν Ναό της Ελληνικής Πρωτευούσης, πράγμα που περιέργως συνέβη αργότερα κατά τη συνάντηση του Πάπα Παύλου ΣΤ' και του Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρα στα Ιεροσόλυμα »!!! Βλ. Δημητρίου Τσάκωνα, Α θηναγόρας: ο Οικουμενικός των Ιδεών, Αθήναι 1976, σελ. 96.
