Μαρτυρίες των Ρωμαιοκαθολικών για τους διωγμούς των Ελλήνων στον Πόντο κατά το έτος 1922

Θεοδοσίου Αρ. Κυριακίδη,
Συμβολή στην έρευνα της Γενοκτονίας του ελληνορθόδοξου πληθυσμού
και της αντιχριστιανικής πολιτικής στον Πόντο,
Αθήνα 2015, εκδ. Αποστολική Διακονία, σελ. 133-143.

Τα εγκλήματα των κεμαλικών εναντίον των ελληνικών πληθυσμών είχαν πια γίνει εύρέως γνωστά στη διεθνή κοινότητα το καλοκαίρι του 1922, καθώς υπήρξαν επανειλημμένες διαμαρτυρίες των αρμοστών των συμμαχικών δυνάμεων. Η γνώση των εγκλημάτων αύτών έφτανε και στα ανώτατα συμμαχικά κλιμάκια με τον ίδιο τον W. Churchill να γράφει μεταξύ άλλων τον Μάιο του 1922, ότι: «...οι φοβεροί εκτοπισμοί των Ελλήνων από την Τραπεζούντα και τη Σαμψούντα που είχαν γίνει το φθινόπωρο του 1921, έφθαναν τώρα για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Τον Ιούνιο του 1922 η συστηματική εξόντωση Ελλήνων στη Δυτική Ανατολία βρισκόταν σε πλήρη ανάπτυξη...», ενώ και ο Lloyd George δήλωνε στις 4 Αυγούστου 1922 στην Βουλή των Κοινοτήτων, ότι [«δεκάδες χιλιάδες ανδρών, γυναικών και παιδιών» απελαύνονταν και πέθαιναν. Η κεμαλική απόφαση για τους Έλληνες «ήταν καθαρή ηθελημένη εξολόθρευση. Εξολόθρευση δεν είναι δική μου λέξη, είναι λέξη που χρησιμοποιεί η Αμερικανική Αποστολή»] (1).

Στις 19 Ιουλίου 1922 ο καρδινάλιος Gasparri, από τη Γραμματεία του Κράτους του Βατικανού, έγραφε στην αποστολική επιτροπεία του Πάπα στην Κωνσταντινούπολη ότι έλαβε τις δυσάρεστες πληροφορίες για την κατάσταση των χριστιανών στη Μικρά Ασία (2). Με την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου και την είσοδο των τουρκικών στρατευμάτων στη Σμύρνη, οι χριστιανοί που είχαν απομείνει στον Πόντο κατάλαβαν ότι πλησίαζε και το δικό τους τέλος. Στην Τραπεζούντα στις 13 Σεπτεμβρίου μόλις, μαθεύτηκε η είδηση της νίκης των τουρκικών στρατευμάτων, στήθηκε μία μεγάλη γιορτή για να τιμηθεί η επιτυχία του Κεμάλ. Η θέση των χριστιανών που είχαν παραμείνει στον Πόντο είχε φτάσει σε εξαιρετικά επικίνδυνο σημείο. Ο βαλής Kiazim Bey, που ήταν παντρεμένος με ρωμαιοκαθολική και έτρεφε φιλικά αισθήματα προς τους χριστιανούς, απομακρύνθηκε άπό την πόλη στις 11 Δεκεμβρίου. Οι Έλληνες απολύθηκαν από τις δημόσιες υπηρεσίες, ενώ ξεκίνησε μία ανελέητη σφαγή και λεηλασία (3). Ο ερχομός του νέου βαλή Ishan Bey επιβεβαίωσε τους χειρότερους φόβους των χριστιανών. Αφού πρόσβαλε την ελληνική άντιπροσωπεία που έσπευσε να τον υποδεχτεί μαζί με τους υπόλοιπους παράγοντες της πόλης, όρισε την αμεση απέλαση των Ελλήνων και των Αρμενίων μέσα σε διάστημα δεκαπέντε ημερών. Στη διευκρίνιση που ακολούθησε αναφέρθηκε ότι εξαιρούνταν οι ρωμαιοκαθολικοί, καθώς ο διωγμός δεν ήταν θρησκευτικός, αλλά εθνικός. Στις 17 Ιανουαρίου αναχώρησε όλος ο ορθόδοξος κλήρος και ο γενικός επίτροπος της μητρόπολης πατήρ Πρόδρομος ζήτησε από τη γυναίκα του να παραδώσει τα λειτουργικά σκεύη στον p. Cirillo της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας προς φύλαξη. Δύο φορές την εβδομάδα έρχονταν τουρκικά πλοία για να παραλάβουν τους Έλληνες, οι οποίοι κινδύνευαν τόσο από τους ίδιους τους Τούρκους, όσο και από τις επιδημικές ασθένειες. Μόλις μαθεύτηκε η είδηση της αναγκαστικής έξωσης, ξεκίνησε ένα πραγματικό πλιάτσικο στα σπίτια και στις περιουσίες των Ελλήνων. Όπως σημειώνει ο p. Cirillo, η καθημερινή του ασχολία ήταν η ταφή των νεκρών (4). Οι Έλληνες, προσπαθώντας να διασώσουν ό,τι μπορούσαν, μετέφεραν στην Εκκλησία των καπουκίνων τα τιμαλφή τους, πιάνα, χαλιά και άλλα πράγματα αξίας, ενώ ο p. Cirillo τριγύριζε τις ορθόδοξες Εκκλησίες συγκεντρώνοντας τα λειτουργικά σκεύη στην ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Όπως επισημαίνει ο ίδιος, όλα τα παραπάνω παραδόθηκαν στην ελληνική κυβέρνηση στα 1924 (5).

Όπως μαρτυρούν αρχεία και έγγραφα άλλων φορέων, κυρίως διπλωματικών, έτσι και τα ιεραποστολικά αρχεία, περιγράφουν την κατάσταση των χριστιανών στην Τουρκία ως αποκαρδιωτική, καθώς βρίσκονταν στο έλεος της μανίας και ασυδοσίας των νεοτούρκων και των κεμαλικών. Στις 26 Οκτωβρίου 1922 ο έξαρχος ( visitatore apostolico ) του αρμενοκαθολικού πατριαρχείου γράφει στον καρδινάλιο Tacci μεταξύ άλλων πως στη Σμύρνη και στην Προύσα οι χριστιανοί έφυγαν προσπαθώντας να διασωθούν. Στην Κωνσταντινούπολη ο γενικός πανικός που επικρατούσε είχε αρχίσει να κοπάζει, καθώς η πόλη είχε επιστραφεί στους Τούρκους. Παρ’ όλα αυτά συνεχιζόταν η συστηματική τρομοκρατία. Η αστυνομία φυλάκιζε πολλούς πρόσφυγες με διάφορες δικαιολογίες, ενώ οι σύμμαχοι δεν ήθελαν να επέμβουν και τους άφηναν στην τύχη τους. Αυτή η ελευθερία των Τούρκων, δεδομένης και της απραξίας των συμμάχων, είχε εκφυλιστεί σε πραγματική αντι- χριστιανική εκστρατεία, ενώ οι απειλές εναντίον γυναικών και νεαρών κοριτσιών καθίσταντο συνεχείς. Χαρακτηριστικό του θράσους και της ασυδοσίας των Τούρκων είναι το περιστατικό, που του διηγήθηκε ο εφημέριος στα Ψαμαθιά, όπου ένας Τούρκος στρατιώτης κυνηγούσε δημόσια μία κοπέλα μέχρι το σπίτι της και ο οποίος στο τέλος προσπάθησε να σπάσει την πόρτα για να μπει. Παρόμοια περιστατικά, όπως σημειώνει ο ιεραπόστολος, είναι πολυάριθμα ενάντια στους χριστιανούς. Αναφέρει μάλιστα πως ο μελλοντικός διοικητής της Αδριανούπολης είπε χαρακτηριστικά, ότι στην Αδριανούπολη θα ληφθουν τα μέτρα που λήφθησαν και στην Ανατολή εναντίον των Αρμενίων και των Ελλήνων. Δηλαδή θα συγκέντρωναν σε χώρους φυλακών όσους έχουν στρατεύσιμη ηλικία και θα τιμωρούνταν όσοι ήταν πολιτικά ένοχοι. Γράφει πως είναι λοιπόν περισσότερο από προφανές ο τρόμος που επικρατεί και για τον λόγο αυτό έχουν γίνει πολλές εκκλήσεις για μαζικές αναχωρήσεις. Μεταξύ άλλων χωρών είχαν ξεκινήσει συνομιλίες με τη Βολιβία και το Περού, προκειμένου να δεχθούν να μεταναστεύσουν εκεί κάποιες χιλιάδες πρόσφυγες (6). Συμπληρώνει πως η Κωνσταντινούπολη είχε πια κάποιους λίγους Αρμενίους, οι οποίοι έμειναν χωρίς πατρίδα και σε περίπτωση ανταλλαγής των χριστιανών με τους μουσουλμάνους, δεν θα έχουν πατρίδα, για να εγκατασταθούν. Οι Τούρκοι δηλώνουν πως δεν θέλουν χριστιανούς στην Τουρκία, ούτε αναγνωρίζουν δικαιώματα και προνόμια σε μειονότητες. Μάλιστα δηλώνουν ότι, αν παραμείνουν χριστιανοί, θα κάνουν ό,τι είναι δυνατόν για να τους αναγκάσουν να φύγουν. Όπως αναφέρουν, στην χειρότερη περίπτωση θα σφαγιαστούν, ενώ στην καλύτερη θα εξισλαμιστούν. Στην αναφορά του ο έξαρχος σημειώνει πως είναι πεπεισμένος ότι: 1) τα παιδιά θα καταλήξουν στα άμελέ ταμπουρού, για να πεθάνουν υπό αναγκαστική έργασία, 2) θα σταλούν στο εσωτερικό όσοι είναι από περιοχές της Ανατολίας και αποτελούν την πλειοψηφία των Αρμενίων στην Κωνσταντινούπολη, 3) θα συρθούν στα δικαστήρια όλοι όσοι θα κατηγορηθούν από τους ίδιους τους Τούρκους, όπως συμβαίνει μέχρι τώρα. Εάν λειτουργήσουν τα λεγόμενα δικαστήρια της Ανεξαρτησίας, δεν θα υπάρχει Αρμένιος που δεν θα πέσει θύμα, 4) θα τεθεί αυστηρή παρεμπόδιση της κυκλοφορίας στους χριστιανούς εμπόρους, 5) θα προχωρήσει στην κατάσχεση και εθνικοποίηση των λεγομένων εγκαταλειπόμενων περιουσιών, δηλαδή η περιουσία των σφαγιασμένων και η εκκλησιαστική και κοινοτική περιουσία. Όλα τα παραπάνω προβλέπει και θέλει η Εθνική Συμφωνία, ενάντια στην οποία καταφέρονται και οι ίδιοι οι Τούρκοι στις δημόσιες συζητήσεις τους. Σημειώνει ότι σίγουρα η προσωπικότητα και η παρουσία εκεί του Mons. Marmaggi θα παίξει έναν ρόλο για την ανακούφιση των χριστιανών, από την άλλη μεριά όμως είναι σίγουρος ότι οι Τούρκοι επίσημα θα του δίνουν τις καλύτερες τους υποσχέσεις, αλλά δεν θα απομακρυνθούν ουσιαστικά από το πρόγραμμα της εξόντωσης. Ακριβώς όπως έκαναν κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπου, ενώ εξήραν την πίστη και αφοσίωση των ρωμαιοκαθολικών, την ίδια στιγμή τους εξόριζαν και τους σφαγίαζαν, ακριβώς όπως όλους τους άλλους. Αυτό λοιπόν που κατά την γνώμη του είναι αναγκαίο να γίνει, είναι να μεταφερθούν σε μία ασφαλή χώρα, ή να δοθεί τουλάχιστον για τους ρωμαιοκαθολικούς η υπηκοότητα μίας ευρωπαϊκής χώρας. Εάν δεν μπορέσουν να τη λάβουν, θα χρειαστεί τουλάχιστον να δοθούν σίγουρες διαβεβαιώσεις για τη ζωή και την ελευθερία τους,τα οποίαα θα εγγυάται κάποια προστάτρια δύναμη. Εάν δεν είναι δυνατόν να γίνει και αυτό, θα πρέπει να μεταναστεύσουν με το ενδιαφέρον της Αγίας Έδρας. Σημειώνει ότι πρέπει: 1) να σωθούν τα ορφανά. Οι μελχιταριστές της Βενετίας μετέφεραν εκεί τα παιδιά του ορφανοτροφείου Βενεδίκτου 15ου ( Benedetto XV). Είχαν μείνει ακόμη κάποια ρωμαιοκαθολικά ορφανά στους προτεστάντες και στους ορθοδόξους, αλλά επειδή δεν υπήρχε πια ορφανοτροφείο αρρένων, δεν μπορούσε να τα διασώσει. Σημειώνει, ότι και τα ορφανά κορίτσια που βρίσκονται υπό την προστασία των Αδελφών της Αμώμου Συλλήψεως, κινδυνεύουν εξίσου, γι’ αυτό ανυπομονεί να τα στείλει εκτός Τουρκίας. 2) Χρειάζεται να οργανωθεί μία βοήθεια θρησκευτική για τους πρόσφυγες 3) να υπάρξει μέριμνα για το ζήτημα της κατάσχεσης των περιουσιών. Παρουσιάζει μία λίστα με τις περιουσίες και διαβεβαιώνει πως θα συνεργαστεί με τον Mons. Marmaggi ενάντια στις καταπατήσεις 4) να σώσουν τα αντικείμενα αξίας. Σημειώνει ότι συμβούλεψε στους εφημέριους να τα κρύψουν, ακόμη και να τα καταθέσουν σε θυρίδες σε ευρωπαϊκές τράπεζες. Γράφοντας τα παραπάνω θεωρεί ότι αυτά τα μέτρα είναι επισφαλή. Έθεσαν σε ένα ευρωπαϊκό ινστιτούτο το αρχείο της Κουρία, αλλά δεν είναι σε θέση να πράξουν κάτι άλλο, λόγω του κινδύνου της φωτιάς, κάτι που δεν είναι ξένο προς τις ενέργειες των Τούρκων. Προσθέτει ότι ήδη μοιράστηκαν οι 100.000 λίρες, οι οποίες δεν έφτασαν για τους 25.000 πρόσφυγες της Θράκης, εκ των οποίων οι 20.000 πήγαν στην Κωνσταντινούπολη. Σε υστερόγραφο σημειώνει ότι πριν προλάβει να κλείσει το γράμμα, έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη πρόσφυγες από το Ζογκουλντάγκ, Έλληνες και Αρμένιοι. Γράφει ότι οι πρώτοι είχαν ενημερωθεί, αλλά οι δεύτεροι έπρεπε να φύγουν χωρίς ειδοποίηση, παρά τις διαβεβαιώσεις περί του αντιθέτου. Στην Μπίγα, κοντά στην Κωνσταντινούπολη, σημειώθηκαν σκληρές σφαγές από τους Κεμαλικούς και όσοι επέζησαν μεταφέρθηκαν γυμνοί εκτός πόλεως. Γνωστοποιεί πως στο Balikessir ο Έλληνας διοικητής είχε πιάσει περίπου σαράντα σημαίνοντες Τούρκους ως αιχμαλώτους και είχαν μεσολαβήσει οι χριστιανοί για να αφεθούν έλεύθεροι. Αυτοί οι ίδιοι που αφέθηκαν ελεύθεροι, σκότωσαν τους χριστιανούς της περιοχής ενθαρρυμένοι και από τους Κεμαλιστές. Ο έξαρχος κλείνει με την αποστροφή πως «Αυτή είναι η μοίρα λοιπόν των χριστιανών στην Τουρκία!» (7).

Υποσημειώσεις

(1) Κωνσταντίνου Φωτιάδη, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα 2004, σ· 430 και 509·

(2) ASV, Arch. Deleg. Turchia. 115, fasc. 612, p. 31r, card. Gasparri, segreteria di Stato στον mons. Andrea Cesarano. delegazione apostolica, Βατικανό, 19 Ιουλίου 1922.

(3) Fra Cirillo Giovanni Zohrabian, A servizio dei fratelli, memone di vita Missionana, parte 1, In Asia Minore, Παλέρμο 1965. σ. 382- 383.

(4) Fra Cirillo Giovanni Zohrabian, A servizio dei fratelli, memone di vita Missionana, parte 1, In Asia Minore, Παλέρμο 1965. σ. 383- 5. Πρβλ. Κωνσταντίνου Φωτιάδη, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αθήνα 2004, σ· 430 Prbl.

(5) Fra Cirillo Giovanni Zohrabian, A servizio dei fratelli, memone di vita Missionana, parte 1, In Asia Minore, Παλέρμο 1965. σ. 385. Πράγματι, από την αυτοβιογραφία του p. Cirillo πληροφορούμαστε ότι μετά την αναγκαστική έξοδο των Ελλήνων από την Τραπεζούντα, πολλά λειτουργικά σκεύη των ορθόδοξων εκκλησιών κρατήθηκαν για φύλαξη στο ρωμαιοκαθολικό μοναστήρι. Όταν ο p. Cirillo έξορίστηκε από την Τουρκία με την κατηγορία ότι υπέθαλπε και βοηθούσε τους Έλληνες κατέφυγε στην Ελλάδα, όπου έφτασε στις 19 Μαρτίου. Στην Αθήνα έγινε δεκτός με ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη από τους Τραπεζούντιους πρόσφυγες, οι οποίοι έτρεφαν μεγάλο σεβασμό στον ευεργέτη και προστάτη τους p. Cirillo. Α φού έγινε δεκτός από τις πολιτικές και εκκλησιαστικές αρχές και αφού εξέθεσε εκ νέου το ζήτημα των Ελλήνων του Πόντου, κατευθύνθηκε στην Κέρκυρα όπου συνέχισε τη διακονία της ιεραποστολικής του κλίσης. Όπως σημειώνει από την Τραπεζούντα ο p. Agostino da Modica, προϊστάμενος της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας στην Τραπεζούντα, του έστειλε επιστολή, με την οποία του ζητούσε να ενεργήσει προκειμένου να φυγαδευτούν οι εδκκλησιαστικοί θησαυροί, από το φόβο της τουρκικής λεηλασίας. Πράγματι ο p. Cirillo προώθησε την επιστολή στον υπουργό εξωτερικών Αλεξανδρή, ο οποίος φρόντισε για την άμεση μεταφορά τους. Βλ. Fra Cirillo Giovanni Zohrabian, A servizio dei fratelli, Memone di vita Missionana, parte II, In Greda, Παλέρμο 1965. σ. 16-7. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παραμονής του στην Αθήνα ο p. Cirillo έγινε δεκτός με ιδιαίτερη άγάπη από τους Τραπεζούντιους. Για λεπτομέρειες της παραμονής του στην Αθήνα βλ. στο ίδιο σσ. 7-17. Για την έξωσή του από την Τουρκία βλ. και Κωνσταντίνου Εμμ. Φωτιάδη, Η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, 5ος τόμος, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 451-2 καθώς και Μάρκου Ν. Ρούσσου-Μηλιδώνη, Φραγκισκανοί Καπουκϊνοι, Αθήνα 1996, σ. 449-50.

(6) Στις 19 Οκτωβρίου 1922, ο Isaias Papadopoulos από τη Σύνοδο για τις Ανατολικές Εκκλησίες ( S. Congregazione ‘ Pro Ecclesia Orientali ’), στέλνει ένα γράμμα στο οποίο σημειώνει την ανησυχία που υπάρχει για την τύχη των Ελλήνων και Αρμενίων χριστιανών γενικώς και ειδικότερα για αυτούς που ζούν στην Κων/πολη, όπου επικρατούσε ο φόβος ότι εάν καταληφθή από τον Κεμάλ, θα συνέβαιναν σφαγές, όπως και στη Σμύρνη. Ζητά από την Αγία Έδρα να διερευνήσει την πιθανότητα μετανάστευσης των χριστιανών σε κράτη, όπως η Αυστραλία. η Αργεντινή και η Βραζιλία. Βλ. Segreteria di Stato, Sezione per i Rapporti con gli Stati, Archivio Storico, Congregazione degli Affari Ecclesiastici Straordinari, Turchia, 1922-1928, Pos. 16. fasc. 31, p. 60r-61r, Nota della Sacra Congregazione per la Chiesa Orientale riguardante la sorte dei cristiani dimoranti nello Stato Turco e degh armeniprofughi dalla Turchia, Ρώμη, 19 Οκτω βρ ί ου 1922. Στο Μυστικό Αρχείο του Βατικανού ( Archivio Segreto Vaticano ) διασώζεται η σχετική αλληλογραφία με χώρες της Λατινικής Αμερικής.

(7) ASV. Arch. Deleg. Turchia, 116, fasc. 623, p. 030 r -038 r, visitatore apostolico του αρμενοκαθολικού πατριαρχείου στον card. Tacci, Κωνσταντινούπολη, 28 Οκτωβρίου 1922. Μεταξύ άλλων κλείνοντας γράφει πως σε ένα γράμμα της αρμενικής αντιπροσωπείας στο Παρίσι αναφέρεται ότι η αμερικάνικη αντιπροσωπεία σκοπεύει να λάβει την άδεια από την κυβέρνησή της, για να μεταφερθούν εκεί 5.000 ορφανά για να μοιραστούν σε άμερικάνικες οικογένειες, κατά προτίμηση προτεσταντικές. Υπογραμμιζει δε τον κίνδυνο της θρησκευτικής άλλοίωσης των συγκεκριμένων παιδιών.